146
ishlaydi: informatsiyani jamlash, informatsiyani
klassifikatsiya qilish, hujjatning
qidiruv obrazi (HQO)ni yaratish, hujjatning qidiruv obrazi va hujjatlarni saqlash,
qidirish va natijani chiqarish.
“Informatsion qidiruv” (inglizcha
“information retrieval”) termini 1948
yilda Kelvin Mur tomonidan fanga kiritilgan. Informatsion
qidiruv tizimi bu
ma’lumotlarni qisqa vaqt birligi ichida qidirib topish, kerakli hujjatlarni
ma’lumotlar bazasidan topishni optimallashtirish tizimidir. Bu yo’nalish ilmiy-
texnikaviy axborotlarning ko’payib ketishiga javoban 1960
yilning oxirlarida
yuzaga keldi. Axborot ko’paygan sari uni saralash, keraklisini qidirib topish
muammosi yuzaga keldi. Mazkur muammoni bartaraf etish uchun olimlar
information qidiruv tizimlari g’oyasini taklif etdilar. Bu yo’nalish internet tarmog’i
yuzaga kelgandan so’ng yanada rivojlandi. Masalan, bugun hammaga ma’lumki,
internetda
Google, Yandex, Rambler, Yahoo kabi qidiruv tizimlari mavjud.
Informatsion qidiruv tillari - IQTda qidiruvni ta’minlash uchun yaratilgan
maxsus tillar. Informatsion qidiruv tillari bu formal til bo’lib, u IQTda saqlangan
hujjatlarning mazmunini tavsiflash va so’rov uchun mo’ljallangan. Informatsion
qidiruv tilida hujjatlarga
ishlov berish protsedurasi indekslash deb ataladi.
Indeklslash natijasida har bir hujjatga IQTdagi ta’rif shakli yoziladi. Mazkur ko’p
bosqichli jarayonda deskriptorli information qidiruv tillari ishlatiladi. Hujjat
mavzusi deskriptorlarning birlashuvi bilan yoziladi.
Deskriptorlar sifatida so’zlar,
terminlar, muayyan sohadagi boshlang’ich tushuncha va kategoriyalardan
foydalaniladi. Deskriptorlarni kalit so’zlar deb nomlash ham mumkin. Deskriptorli
til bilan ishlaydigan tizimlardan biri M.Taube tomonidan
yaratilgan UNITERM
tizimidir. Bu tizimda deskriptorlar sifatida hujjatning kalit so’zlari – unitermlar
ishlatiladi. Demak, muayyan sohaning terminologiyasi, ya’ni deskriptorlar qidiruv
tizimi va tezauruslarning asosini tashkil etadi.
