17
ko’rinadi. Ushbu birliklar ifoda va
mazmun jihatiga egaligi bilan, shu nuqtai nazardan
umumiy hamda farqli xususiyatlari bilan o’zaro ajralib turadi.
Tabiatda ham, jamiyatda ham mavjud har bir narsa, hodisa - falsafiy ma'noda
shakl (tashqi) va mazmun (ichki) tomonlariga ko’ra baholanadi. Tilning eng kichik
birligi bo’lgan tovush (fonema) shakl va mazmun jihatiga ko’ra o’ziga xos bo’lib,
morfema va so’zlardan farqlanadi. Tovush (fonema), qayd etilgan xususiyati nuqtai
nazaridan, faqat bir tomonga - ifoda tomoniga egadek ko’rinadi. U morfema va so’z
kabi muayyan ma'no, tushuncha - mazmun bilan bog’lanmaydi, ma'no ifodalamaydi.
Shu nuqtai nazardan tovush (fonema) bir tomonlama birlikka o’xshaydi. Ammo tovush
(fonema) faqat ifoda jihatiga, moddiylik xususiyatiga
egaligidan tashqari, ayni vaqtda, u
dastavval til birliklarining tashqi - ifoda jihatini tashkil qiladi va ularni shaklan - tovush
tizimiga ko’ra farqlaydi. Shunga ko’ra til birliklarining ma'nosi o’zgaradi, o’zaro
farqlanadi. Demak, tovush (fonema) muayyan ma'noga ega bo’lmagan, ammo, ayni
vaqtda, muayyan ma'noga ega til birliklarining (morfema va so’zlarning)
differensiatsiyasi uchun, ularni o’zaro farqlash uchun xizmat qiladi. Til birligi bo’lgan
tovush (fonema) kommunikativ jarayonda ijtimoiy vazifa bajarishiga, tilning eng asosiy
qurilish materiali, moddiy ashyosi ekanligiga, so’z hosil qilish, so’z yasash, ma'no
farqlash kabi ijtimoiy - lisoniy xususiyatlarga egaligiga ko’ra alohida baholanadi.
Shunga ko’ra tovush (fonema) til birligi sifatida tilshunoslikning alohida sohasi bo’lgan
fonemalar haqidagi ta'limotning - fonologiyaning tadqiq va tahlil ob'ekti hisoblanadi.
Til birligi bo’lgan morfema ifoda (moddiy) va mazmun (ruhiy)
jihatlarining bir
butunligidan iborat bo’lib, tilning muayyan ma'noga ega eng kichik birligi hisoblanadi.
Muayyan birlik bo’lgan so’z (leksema) ikki planli belgi sifatida tovush va ma'no, ifoda
va mazmun tomonlarining dialektik bog’liqligidan iborat bo’lib, nominativ birlik
holatida ijtimoiy vazifa bajaradi. So’zning ifoda plani uning tashqi - tovush tomoni
bo’lib, bunda so’zning belgisi sifatida uning tovush tomoni xizmat qiladi. So’z ifoda
planiga ega deyilganida, so’zni formal shakllantiruvchi, uni moddiy birlik sifatida sezgi
a'zolarimizga ta'sir qilishini ta'minlovchi tovushlar nazarda tutiladi.
So’zning
mazmun plani uning ichki, ma'no tomoni (leksik ma'no, leksik
tushuncha, ramziy axborot, signifikat, semema) bo’lib, u
obyektiv borliq
elementlarining kishi ongida aks etishi, ayni elementlarga xos xususiyatlarning
umumlashuvi natijasida yuzaga keladigan ideal (psixik) strukturadir. Ma'no obyektiv
borliq elementi yoki ushbu elementlar guruhining kishi ongidagi shartli ramzi (belgisi,
ishorasi) emas, balki bu element (yoki elementlar guruhining)
kishi ongida mavhumlik
kasb etgan obrazi, umumlashgan in'ikosi hisoblanadi.
So’zning mazmun tomonini o’zicha biron shaxsga ma'lum qilish mumkin
bo’lmaganligi uchun uning tovush jihati, ramzi talaffuz qilinadi. Bu ramz (belgi)
tinglovchi ongida tegishli tushuncha, tasavvur uyg’otadi. Demak, til sistemasida ramziy
18
munosabat tovush va ma'no orasidagi shartli bog’lanish tarzida yuzaga chiqadi. Ma'noda
aks etadigan aniq narsa yoki hodisa tasavvuri (denotat) ikkinchi planda bo’ladi.
So’z mazmun planida ikki hodisa farqlanadi: leksik ma'no (
signifikat) va
denotat.
15
Denotat so’z ma'nosi emas, balki so’z yordamida ko’rsatiladigan,
nomlanadigan, ataladigan hodisadir. Ma'no esa, qayd etilganidek, obyektiv borliq
elementlariga xos bo’lgan xususiyatlarning inson ongida mavhumlik kasb etishi,
umumlashuvi natijasida shakllanishidir. Nutqda so’z denotatning (obyektiv borliq
elementining) lingvistik vakili vazifasini bajaradi. So’zda tovush ifodalovchi (ramz,
belgi) bo’lsa, ma'no ifodalanuvchi bo’ladi.
So’zdan yirik so’z birikmalari va gaplar ham ifoda va mazmun planlariga ega
bo’lib, ularning mazkur ikki jihati ko’proq grammatika va semantikaning aloqasi
doirasida qaraladi. Ushbu nutq birliklari ham aslida ifoda va mazmun planiga ega
so’zlarning birikuvidan, o’zaro bog’lanishidan yuzaga keladi.
Shu sababli ularni
o’rganish, ularni hosil qilgan so’zlarni o’rganishdan boshlanadi.
Informatsiya nazariyasi informatsiyani uzatish va saqlashning mazmun tomonini
emas, balki uning statistik qurilishi bilan shug’ullanadi, ya'ni informatsiya nazariyasi
axborot matnini statistik struktura sifatida o’rganadi. Statistik struktura axborotdagi
signal (simvol) va signallar birlashuvining voqelanish chastotasi - soni, miqdoridir.
Signalning ko’p marta takrorlanishida signal orqali uzatiladigan axborotning miqdorini
aniqlash juda muhimdir. Demak, informatsiya nazariyasi muayyan axborotdagi
ma'lumotlarni ushbu ma'lumotlarning tabiatiga - mazmuniga bog’liq bo’lmagan
holda
miqdorini o’lchash (tekshirish) yo’llarini, usullarini ishlab chiqadi. Shunga ko’ra
informatsiya nazariyasining muhim va asosiy xulosalari tilshunoslikda ham o’z
ifodasini topadi. Informatsiya nazariyasining asoschisi amerikalik olim K.Shennon
informatsiyaning quyidagi aloqa kanallari bo’yicha uzatilishini sxema asosida
tushuntiradi:
16
Manba uzatuvchi kanal priyomnik axborotni oluvchi
Ushbu holat til vositasida insonlarning kommunikatsiyaga kirishuv jarayoniga
ham to’la mos keladi. Aslida ushbu model til, tafakkur va nutq munosabatidan kelib
chiqqan. Informatsiya tabiiy yoki sun’iy tillar orqali uzatilar ekan,
bunda til sistemasi
kodlash va dekodlash jarayonlariga bog’liq holda talqin etiladi.
Informatsiya nazariyasi ma'lumotlarini o’rganish jarayonida maxsus
terminlardan - tushunchalardan foydalanadi. Bular quyidagilar:
1.
Kod - axborotni yozib olish vositasi (usuli).
2.
Matn (tekst) - muayyan axborotni berish, uzatish jarayonidagi belgilarning
(til birliklarining, simvollarning) izchilligi, ketma - ket kelishi.
15
