31
Modellashtirish metodi ayrim tillarda,
jumladan, ingliz tiliga faol tatbiq qilingan.
O’zbek tilida sodda gap qurilishi:
S + O + V : Men kitob o’qidim. Men xat yozdim.
S =
ega, O = to’ldiruvchi, V = kesim.
Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, o’zbek tilida qo’shma gapning
eng kichik
modeli quyidagicha bo’ladi:
S
1 +
V
1,
S
2
+ V
2
: Bahor keldi, ishlar qizib ketdi.
Ingliz, rus tillarida sodda gap qurilishi quyidagicha belgilangan:
S + V + O:
Я пишу диссертацию. Он читает книгу.
I have read the book. I am writing a research work
Modellashtirish tilshunoslikda strukturalizm yo’nalishi ta’sirida faol tatbiq qilina
boshlandi. Gap strukturasini modellashtirish g’oyasi XX asrning 50-yillarida
amerikalik
tilshunos Charlz Friz tomonidan olg’a surildi. Olim o’z qarashlarini umumlashtirib 1952
yilda “The Structure of English” nomli tadqiqotini yaratdi. Ch.Friz o’z konsepsiyasini
distributiv model deb nomlagan.
33
Bunga ko’ra gap muayyan so’z
turkumlariga oid
bo’lgan so’zlar zanjri hisoblanadi va tahlilda morfologiya bazasiga tayaniladi. Masalan,
“
The young man painted the door yesterday” jumlasi distributiv model asosida
quyidagicha tahlil etiladi:
D 3 I
a
2-d D I
b
4. Bu yerda
D – otning aniqlovchisi (inglizcha
determiner),
3 – sifat,
I – birlikdagi ot,
2-d – o’tgan zamon shaklidagi fe’l,
4 – ravishni
anglatadi. Demak, bu modelda turli so’z turkumlariga mansub so’z
shakllarining nutq
zanjiridagi distributsiyasi (tarqalishi, qurshovi) gap strukturasini modellashtirishning
asosiy mezoni sanaladi.
Shunga ko’ra so’z turkumlarini modellashtirishda quyidagi
shartli belgilar keng
e’tirof etilgan.
