37
yunon grammatikasini yaratdi. Shundan buyon grammatika falsafadan mustaqil soha
sifatida ajralib chiqdi.
35
Antik davrda grammatika
preskriptiv (to’g’ri
gapirish, to’g’ri jumla tuzishni
ko’rsatuvchi yo’riqnoma) xarakterga ega bo’lgan. XVIII asr oxirlarida grammatikani
tushunish keskin o’zgardi. Bu davrda bobo til konsepsiyasini
ilgari surgan qiyosiy-
tarixiy grammatika shakllandi. Unda yevropa tillarining qadimgi sanskrit tili
bilan
tarixiy aloqasini aniqlash yordamida hind-yevropa tillari shajarasini rekonstruksiya
qilish bo’yicha qiyosiy aspektda tadqiqotlar olib borildi.
XX asr boshlarida Ferdinand de Sossyur grammatikani
tavsiflashda sinxroniya
va diaxroniyani farqladi. Bunda grammatikani tarixiy (diaxron) o’rganishni emas, balki
sinxron (muayyan vaqtdagi holati) tadqiq qilish lozim deb hisobladi. XX asrning 50-
yillarida Noam Chomsky grammatikani tavsiflashning yangi metodini tavsiya etdi. Bu
tilshunoslikda “formal grammatika nazariyasi” deb ataladi. Olimning tadqiqot natijalari
kompyuter lingvistikasining shakllanishiga asos bo’ldi. N.Chomskyning
formal
grammatika haqidagi qarashlari
“Syntactic Structures” (1957) hamda
“Aspects of the
Theory of Syntax” nomli kitoblarida yoritilgan.
Grammatikaga bo’lgan yondashuvlar turlicha bo’lganligi bois tilshunoslik
tarixida turli grammatikalar yaratilgan. Jumladan, nazariy
grammatika va amaliy
grammatika; an’anaviy (klassik) grammatika va noklassik grammatika; sinxron va
diaxron grammatika; xususiy va umumiy (universal) grammatika; kategorial
grammatika,
tobelik grammatikasi, leksik-funksional grammatika, konstruktiv
grammatika,
transformatsion grammatika, kontekstdan xoli grammatika (context-free
grammar) kabi.
Grammatik tavsifning eng sodda (primitiv) formal modeli gap bo’laklariga
ajratish modeli sanaldi. Tabiiy tillar grammatikasida sodda gap ikki qismdan – ega va
kesimdan tashkil topgan sintaktik qurilma sifatida tavsiflanadi. Ega nutqning
predmetini, kesim esa uning belgisini ko’rsatadi. Ega va kesim alohida so’zlar bilan
ham, so’zlar guruhi bilan ham ifodalanishi mumkin. Agar ega va kesim so’zlar guruhi
bilan ifodalansa, sodda gap ikki struktur elementga ajratiladi:
ega guruhi (noun
