38
keladi. Mazkur modelda ega va kesim gapning bosh bo’laklari, gapning semantik-
sintaktik yadrosi,
aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol esa ikkinchi darajali bo’laklar deb
nomlanadi. Ushbu talqin mumtoz sintaksis tamoyillariga muvofiq keladi.
XX asrning ikkinchi yarmida struktur sintaksis, semantik sintaksis yo’nalishlari
paydo bo’lishi bilan gapning sintaktik tuzilishiga, gap bo’laklariga bo’lgan
yondashuv
ham o’zgardi. Yuqoridagi
ikki cho’qqili nazariyaning o’rniga
bir cho’qqili nazariya
maydonga keldi. Bunga ko’ra faqat kesimgina gapning
grammatik yadrosi sifatida
e’tirof etildi. Ushbu yondashuv fransuz tilshunosi Lyusyen Tenyerning
verbosentrizm
(lotincha verbum – “fe’l”, “kesim” ma’nolarini anglatadi, centrum – “markaz”, ya’ni
unga ko’ra gapning markazi – gap bo’lagi
sifatida kesim, so’z turkumi sifatida fe’ldir)
konsepsiyasi bilan bog’liqdir.
36
Ingliz tilshunosi O.Yespersen mazkur konsepsiyaga
qarshi o’laroq gapdagi mutloq hokim bo’lak sifatida egani e’tirof etgan.
37
Gap bo’laklari
iyerarxiyasida egani markazga qo’yish tendensiyasi mantiq fanidan kelib chiqqan.
Chunki mantiqda ism (subyekt) substansiyani (mohiyatni), fe’l (predikat) aksidensiyani
(hodisani)
ifodalaydi, degan qarash mavjud. Bunda ega gapning tub mohiyatini aks
ettiruvchi birlamchi bo’lak, kesim esa egani to’ldiruvchi, eganing turli belgilarini
ko’rsatuvchi ikkilamchi bo’lak sifatida talqin etiladi.
L.Tenyer g’oyalari ta’sirida shakllangan tobelik
grammatikasi modellari
kompyuter lingvistikasining avtomatik analiz dasturlarida ishlatiladi. Bu model
tobelik
