51
kelgan. Bunday lug’atlar, ayniqsa, til o’qitish jarayonida leksik minimumlarni
aniqlashda muhim ahamiyatga ega. So’zlarning chastotasini aniqlash linvostatistik
tahlillar yordamida amalga oshiriladi. Chastotali lug’atlar
kompyuterning lingvistik
informatsion bazasi hisoblanadi. Masalan, chastotali lug’atdagi birinchi 10 va 50 eng
ko’p uchraydigan so’z formalarining miqdori umumiy so’z birliklariga nisbatan
agglyutinativ tillarda flektiv tillarga qaraganda kamroq foizni tashkil etadi.
Agglyutinativ tillarda dastlabki 1000 so’z formasi umumiy so’z birliklarining 50-60
foizini
tashkil etsa, bu ko’rsatkich flektiv tillarda 62-87 foiz atrofida bo’ladi. Flektiv
tillarda chastotali lug’atning dastlabki 1000 so’zi umumiy har xil so’zlar sonining 69-89
foizini tashkil etsa, bu ko’rsatkich agglyutinativ tillarda 64-89 foiz atrofidadir. Flektiv
tillarda dastlabki ko’p uchraydigan 100-200 so’z formasi (ko’pchiligi yordamchi
so’zlar) jami har xil so’z formalarining 50 foizini tashkil etsa, bu ko’rsatkich
uchun
agglyutinativ konstruksiyali turkiy tillarda 600-1000 ko’p uchraydigan so’z formalari
zarur bo’lar ekan, buning asosiy sababi agglyutinativ va flektiv tillar morfologik
strukturasi va so’z formalarining tuzilishidadir.
Alfavit chastotali lug’at yordamida muayyan old qo’shimchalarning
maxsuldorligini so’z turkumlari bo’yicha aniqlash mumkin. Masalan,
rus tili chastotali
lug’atini olib qaraylik.
ВЗ- old qo’shimchasi 74 har xil fe'l, 27 sifat, 14 ot va faqat 2
ravishda uchragan.
БЕЗ- old qo’shimchasi asosan ot, sifat va ravish yasashda ishlatilar
ekan, fe'lda esa atigi 4
martagina ishlatilgan, xolos. Alfavit - chastotali lug’atlar tilda
yoki qardosh tillarda va ularning sohalarida u yoki bu so’z paradigmasini amalga
oshishini kuzatish imkonini beradi.
Chappa (ters) chastotali lug’atlar tilda qo’shimchalarning qanday qo’llanilishini
aniqlab beradi. Chastotali va ters chastotali lug’atlarning ma'lumotlariga ko’ra ot,
olmosh, sifat, ravish va son tillardagi ja'mi so’zlarning 70 %ni
tashkil qilgan holda, fe'l
ulushi ularning 1/4ga teng. Tillarda so’z turkumlarining ishlatilishi ham tadqiqotchilar
e'tiborini o’ziga jalb etadi. Xind-evropa tillarida yordamchi so’z turkumlarining ko’proq
ishlatilishi kuzatiladi (28-34%), ular o’zbek tilida esa kam o’rin egallaydi (atigi 8%).