52
4. 1972 yilda Kissen tomonidan “Словарь наиболее употребительных слов
современного узбекского литературного языка” (“Hozirgi o’zbek adabiy tilining
ko’p ishlatiladigan so’zlar lug’ati”) nomli chastotali lug’at yaratildi.
5. 1974 yilda harbiy chastotali lug’at-minimum yaratildi.
6. 1981 yilda R.Qo’ng’urov va S.Karimovlar tomonidan “Zulfiya
poeziyasining lug’ati. Konkordans” tuzildi.
7. 1982 yilda matematika fani yuzasidan inglizcha-ruscha chastotali lug’at
ishlab chiqildi.
8. 1984 yil Leningrad
davlat universitetida tarix, iqtisod fani yuzasidan
inglizcha-ruscha chastotali lug’at ishlab chiqildi.
9. 1986 yilda S.Rizayev va N.Bo’ronovlar tomonidan “A.Qahhor “Sinchalak”
povesti tilining chastotali lug’ati” yaratildi.
10. 1987 yilda falsafa fanidan chastotali lug’at yaratildi.
11. 2006 yilda D.O’rinboyeva tomonidan “O’zbek xalq dostonlari tilining
chastotali lug’ati” ishlab chiqildi. Bu lug’at uchun “Alpomish”, “Ravshan”,
“Rustamxon” dostonlari matni statistik tadqiqot obyekti qilib olingan, unda 28499 so’z
shakli statistik tahlil qilingan.
Chastotali lug’atlarning kompyuter lingvistikasi uchun
ahamiyati quyidagilarda
ko’rinadi:
- Birinchidan, chastotali lug’atlar avtomatik qidiruv tizimi asosida ishlaydigan
elektron lug’atlar yaratish uchun, ularning sohaviy turlari
uchun tayyor lingvistik
ta’minot vazifasini o’taydi.
- Ikkinchidan, chastotali lug’atlar til o’qitishni avtomatlashtirish jarayonida,
kompyuter lingvodidaktikasi sohasida metodologik ahamiyat kasb etadi.
- Uchinchidan, chastotali lug’atlar chet tillarini o’qitishning
samaradorligini
oshirish uchun muhim omil bo’lib, ular xorijiy tillarning leksik va leksik-morfologik
minimumlarini yaratishga imkon beradi.
Agglyutinativ tillarda o’zak va qo’shimcha orasidagi chegara (“chok”) aniq
sezilib turadi. Bu tillarda o’zakni aniqlash oson. Buni matematik asosda quyidagicha
aniqlash mumkin. Masalan: Y+o+’l+d+a, y+o’+l+l+a+r, y+o’+l+n+i+n+g …
3 (y+o’+l)+d+2 a+2 n+i+g+r. Demak, bu so’zlar uchun umumiy o’zak eng ko’p
qo’llangan tovushlar (y+o’+l) hisoblanadi.
Flektiv tillarda o’zak va qo’shimcha orasidagi chegara sezilmaydi,
bu esa ularda
o’zakni aniqlash muammosini keltirib chiqaradi. Ingliz, arab tillari flektiv tillar guruhiga
mansubdir. Bu tillarda o’zakni aniqlashda yuqoridagi usuldan foydalanish mumkin.
Bunda eng ko’p takrorlanuvchi tovushlar “o’zak” (“root”) sifatida olinishi mumkin.
sing – sang – sung – song = s+n+g – o’zak
ta’lim – ﻢﻠﻌﺗ olim - ﻢﻟﺎﻋ ilm ﻢﻠﻋ
–
53
Arabcha so’zlar uchun umumiy o’zak - م ل ع harflaridir.
Polisemantik so’zlar semalari (ma’nolari) orasida integral jihatlar kuzatiladi,
mantiqiy aloqadorlik bo’ladi. Ularning polisemantik ekanligini to’plamlik belgilari
asosida
tahlil qilish yordamida, to’plam elementlari va belgilari orasidagi kesishuvni
topish yordamida aniqlanadi.
Birikmalar: “Ko’z” ning semalari:
A. Odamning ko’zi. 1. Ko’rish organi.
B. Uzukning ko’zi. 2. Shaffoflik belgisi.
C. Buloqning ko’zi. 3. Cheti botganlik.
D. Derazaning ko’zi. 4. O’rtasi bo’rtganlik.
E. Ishning ko’zi. 5. Ochilishi va yumilishi.
F. Yog’ochning ko’zi. 6. Asosiyligi.
G. Qalb ko’zi. 7. Sezish (ko’rish) organi
9-jadval