73
Ikkinchi yondashuvda matn ortiqchaliklarga ega ko’pbosqichli
tizim
sifatida baholanadi, bunga ko’ra matnning yuqori sathida ko’proq informatsiya
tashuvchi leksik birliklar, quyi sathida esa ozroq informatsiya beruvchi birliklar
joylashgan bo’ladi. Bunda so’zma-so’z
tarjima amalga oshirilib, ikki tildagi gaplar
strukturasi yagona superstrukturaga birlashtiriladi. Bunda avtomatik tarjima modeli
ikki holatda bo’ladi: a)
generatsiya holati tarjimaning ishlashini – lug’atlar
jamlash, analiz algoritmlari, aniq bir maqsadga yo’naltirilgan sintezni ta’minlaydi;
b)
translyatsiya holati sistemaning mustaqil ravishda tarjima ustida ishlashini
ta’minlaydi.
Ikkinchi yondashuvga ko’ra avtomatik tarjima quyidagi protseduralar
asosida ishlaydi:
1-protsedura – qidiruv tizimi bilan bog’liq bo’lib, bunda lug’at
bazasidan
so’zlar, birikmalar, iboralar izlanadi, so’z-shakllarning morfologik analizi amalga
oshiriladi.
2-protsedura – so’zlarning sintaktik vazifasi, grammatik kategoriyalar –
zamon, shaxs-son kabilar aniqlanadi.
3-protsedura – bir yoki ko’p ma’noli so’zlar tarjimasi bayon qilinadi.
4-protsedura – jumlani morfologik va sintaktik
jihatdan shakllantirish
jarayoni amalga oshiriladi.
5-protsedura – transformatsion o’zgarishlar (matn yoki jumla strukturasini
uning mazmuniga jiddiy ta’sir etmagan holda o’zgartirish; masalan, Kompyuter
yoqildi va musiqa yangradi jumlasini “Kompyuter yoqilgach/ kompyuter yoqilishi
bilan/kompyuter yoqilib musiqa yangradi” tarzida o’zgartirish) hosil qilinadi (agar
zarurat tug’ilsa).
6-protsedura yakuniy bosqich bo’lib, bunda murakkab grammatik
formalarning sintezi amalga oshiriladi.
12-jadval
74
Mashina tarjimasi strategiyasi sekin-astalik bilan o’zgarib organ. Ilk
tajribalarda qo’llanilgan
tarjima strategiyasi “tog’ridan-to’g’ri tarjima
strategiyasi” deb ataladi, bunda faqat tarjima jarayonida so’zlma-so’z tarjima
mufoviqligi e’tiborga olinadi. Ushbu strategiya tarjima sifatini va samaradorligiga
salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ushbu strategiyani tanqid qilgan holda
“vositachi til yordamida amalga oshiriladigan tarjima strategiyasi” ishlab
chiqildi. Ayniqsa, bu strategiya grammatik strukturasi
va tipologik xususiyatlari
bir-biridan farqlanuvchi tillar o’rtasidagi avtomatik tarjima tizimlarida faol tatbiq
etiladi.
Avtomatik tarjimada inson hamda kompyuterning ishtiroki quyidagi tarzda
bo’ladi: a)
postediting – matn (mashina-tarjimon) kompyuter yordamida tarjima
qilinadi, so’ng inson-muharrir (inson-tarjimon) uni tahrir qiladi; b)
preediting –
bunda inson matnni
mashina-tarjimonga moslaydi, so’ng uni kompyuterga havola
etadi; c)
interediting – bunda tarjimada murakkablik tug’diruvchi holatlar duch
kelganda inson mashina-tarjimon ishiga aralashadi.
67
Matnni bir tabiiy tildan boshqasiga tarjima qilish jarayonidagi
murakkabliklar va muammolarga nazariy va amaliy jihatdan yechim topish
bo’yicha hali hanuz izlanishlar davom etmoqda. 1984
yilda Yaponiyaning Kioto
universiteti professori, mashina tarjimasi bo’yicha yapon davlat dasturi rahbari
Makoto Nagao bu yo’nalishda yangi konsepsiya ishlab chiqdi.
68
Ushbu
konsepsiyaga ko’ra matnlar ilgari inson qo’li bilan tarjima qilingan matnlarga
tayanib analogiya tamoyili asosida tarjima qilinishi lozim. Buning uchun
kompyuterga kiritilgan katta hajmdagi
bilingv bazasi (matn va uning tarjimalari)
shakllantirilishi zarur. Yangi matnlar tarjimasida bilingv massividan o’xshash matn
fragmentlari tanlanadi va tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishida foydalaniladi.
M.Nagao mashina tarjimasiga
bunday yondashuvni “Example Based