79
Kompyuter leksikografiyasi
Reja
1. Kompyuter leksikografiyasi kompyuter lingvistikasi fanining alohida
yo’nalishi sifatida.
2. Kompyuter lug’atlari va ularning ishlash tamoyili.
3. Kompyuter leksikografiyasi sohasining rivojlanishi.
Tayanch so’z va iboralar: ma’lumotlar ombori, leksikografiya, kompyuter
leksikografiyasi, kompyuter lug’atlari, kodlash va dekodlash, lemmatizatsiya,
matnlar korpusi, korpus lingvistikasi, virtual matnlar korpusi, parallel matnlar
korpusi, on-line lug’atlar, kitobiy lug’atlar, elektron lug’atlar.
Ma’lumki, leksikografiya tilshunoslik fanining amaliy sohalaridan biri
hisoblanadi. U yunoncha “lexikos – so’z”, “lug’at”, “grapho – yozaman” degan
ma’nolarni anglatadi. Leksikografiya bo’limida lug’atlar, ularni tuzish yo’llari va
tamoyillari o’rganiladi. Avtomatizatsiya ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga
kirib kelishi natijasida lug’atlar ham elektron holatda yaratilish
imkoniyati yuzaga
keldi. Kompyuter yordamida lug’atlar bilan ishlashning optimallashuvi natijasida
kompyuter leksikografiyasi yo’nalishi shakllandi. Kompyuter leksikografiyasi
amaliy tilshunoslikning muhim tarkibiy qismi bo’lib, unda lingvistik va dasturiy
ta’minot asosida ishlaydigan, kodlash va dekodlash prinsipi asosida yaratilgan
kompyuter lug’atlari,
ularni tuzish dasturlari, algoritmlari o’rganiladi. Mazkur
sohaning rivojlanishi natijasida turli nomlarda elektron lug’atlar yaratilmoqda. Eng
mashhur elektron lug’atlar sirasiga CONTEXT, ABBY LINGVO, МULTITRAN,
POLYGLOSSUM, MULTILEKS kabilar kiradi.
Leksikografiya sohasiga kompyuter texnologiyalarining tatbiq etilishi
lug’at tuzish ishlarini ancha yengillashtiradi. Lug’at tuzish jarayonining naqadar
murakkabligini bir tilshunos olim hazilomuz tarzda quyidagicha izohlagan:
“Agar
biror kishi og’ir jinoyat sodir qilsa, uni katorgaga surgun qilish shart emas. U
lug’at tuzsin, shunda u katorganing barcha azoblarini, qiyinchiliklarini tortgan
bo’ladi”. Axborot manbalarini yig’ish bo’yicha maxsus dasturlar (Database
Software) lug’at asosini tashkil etuvchi barcha ma’lumot va misollarni jamlash va
sistematik tarzda ishlov berishga qulaylik tug’diradi. Bundan tashqari boshqa
maxsus dasturlar lug’atni tahrir qilish va chop etish borasidagi ancha mashaqqatli
mehnatni bir qancha osonlashtiradi. Elektron lug’atlar ham o’z
navbatida
an’anaviy lug’atlarga qaraganda bir muncha ko’proq afzalliklarga ega. Bugungi
kunda masalan, ABBY LINGVO kompaniyasining lug’at va tarjima dasturlari
80
ulardan foydalanuvchi har bir xaridorga o’z lug’atini tuzishga yoki mavjud lug’at
so’z boyligini to’ldirib borish imkonini beradi. Ochiq turdagi internet lug’atlari
(
on-line lug’atlar) ham ko’p hollarda barcha foydalanuvchilarga ushbu lug’atlarni
to’ldirish imkonini beradi. Shuningdek, elektron lug’atlarning hajm jihatidan
ixchamligi, kompaktligi, boshqa manbalarga (internet tarmog’i orqali,
gipermurojaatlar yordamida)
ulanish imkoniyati, mavjud matnlar korpuslari
yordamida illustrativ misollar tuza olish imkoniyati, multimediali misollar bilan
boyitilganligi, so’zlarning sinonimik variantlari, omonimlik xususiyatlari,
grammatik ma’lumotlar bilan ta’minlanganligi
va ularni tezlik bilan
foydalanuvchiga havola etilishi kabi jihatlari elektron lug’atlarning optimalligini
ta’minlaydi.
Kompyuter leksikografiyasini elektron matnlar korpusi yoki parallel
matnlar korpuslarisiz tazavvur qilish mumkin emas.
Matnlar korpusi (corpus –
