103
o’rniga “interaktiv multimedia” atamasi ham ishlatildi. Lekin negadir gipertekst
termini hammasidan ko’ra keng e’tirof etildi va ommalashdi”.
84
Gipertekst bu shunday matnki, u kompyuterda boshqa matnlarga
giperhavolalar yordamida bog’lashga imkon beradi. Bunda u o’quvchiga faqat
matnlar ustida emas, balki turli xil jadvallar,
sxemalar, rasmlar, videoroliklarda
ham erkin navigatsiya qilish imkonini beradi. Asosan, gipertekst World Wide Web
(Xalqaro o’rgimchak to’ri) strukturasini ko’rsatuvchi tushuncha bo’lib, u orqali
internet tizimida informatsiya tarqalishida qulaylik, osonlik, optimallik
ta’minlanadi. Internet olami virtual olam sanalgani
uchun biz undagi birinchi
olamdan ikkinchi olamga hech qanday to’siqlarsiz o’ta olamiz. Mana shu
virtuallikni bizga ta’minlab beruvchi tizim gipertekst g’oyasidir. Internet saytlarini
manzilini ko’rsatishda HTTP dan foydalanamiz (Hyper Text Transfer Protocol -
Giper matnni o’tkazish yo’lagi).
Tekst va gipertekst tushunchalari o’rtasidagi farqni quyidagicha
umumlashtirish mumkin:
13-jadval
TEKST GIPERTEKST
Tugallanganlik Tugallanmaganlik
Chiziqlilik Nochiziqlilik
Aniq muallifning mavjudligi
Aniq
muallifning mavjud emasligi
Bir tomonlama yo’nalganlik
Ko’p tomonlama yo’nalganlik
Bir jinslilik (bir xilda tuzilganlik)
Bir jinsda tuzilmaganlik (turfa xillilik)
Yopiq strukturaga egalik
Ochiq strukturaga egalik
Gipertekst strukturasga ko’ra
iyerarxik (pog’onali) yoki
tarmoqli bo’lishi
mumkin. Daraxt ko’rinishiidgi iyerarxik gipertekstlar foydalanuvchining
navigatsiya (uzellar bo’ylab bir qismdan ikkinchi qismga o’tish) imkoniyatini
cheklaydi, gipertekst texnologiyasining barcha imkoniyatlarini yuzaga
chiqarmaydi. Bunday gipertekstda komponentlar o’rtasidagi
aloqalar jins-tur
munosabatiga asoslangan tezaurus strukturasini eslatadi. Tarmoqli gipertekst esa
bir muncha keng tarqalgan va imkoniyati kengroq tizim hisoblanadi, u jins-tur
munosabatidan tashqari boshqa assotsiativ munosabatlarni ham o’z ichiga oladi.
Shuning uchun tarmoqli gipertekstlar internet tizimida faol ishlatiladi.
Gipertekst ikki xil holatda bo’lishi mumkin: statik va dinamik gipertekstlar.
Statik gipertekstlar oldindan tayyorlangan va saqlangan bo’lib, ular turg’un holatda
bo’ladi. Masalan, gipertekst texnologiyasi asosida CD ga yozilgan kitoblar statik
gipertekstga misol bo’la oladi. Dinamik gipertekstlar murakkab
va tizimli
bog’lanishlarga tayangan bo’lib, u ko’proq tarmoq tizimida ishlaydi. Ayniqsa,
84
http: // www.iw3c2.org
104
internet tizimida dinamik gipertekstlar faol qo’llaniladi. Masalan, Arizona axborot
tizimi (AAIS) dinamik gipertekst sanaladi, uning bazasiga har oyda 300-500
referat ko’rinishida ma’lumotlar kiritib turiladi.
Demak, gipertekst texnologiyasi bizga informatsion massivni tezkor ko’rib
chiqish (
brauzing), muayyan informatsiya yoki matn fragmentlariga tezkor havola
qilish, gipertekst bo’yicha erkin
navigatsiya qilish, gipertekstni yangi
informatsiyalar bilan boyitib borish kabi optimal imkoniyatlar yaratib beradi.
Ko’pgina tadqiqotchilar gipertekst tizimini yangi informatsion eraning
boshlanishi, virtual olamga dastlabki qadam sifatida baholadilar.
Haqiqatan ham
gipertekst tizimi kompyuter lingvistikasida, internet tizimida o’ziga xos inqilob
yasadi deyish mumkin.
