10
4. Tilda aniqlikka erishish uchun nimalar qilish lozim deb o’ylaysiz?
5. Kompyuter lingvistikasi fanining yuzaga kelish asoslarini tushuntiring?
Adabiyotlar
1. Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. – М.:Высшая школа,
1992.
2. Зубов А.В.,Зубова И.И. Основы лингвистической информации. – Минск:
МГПИИЯ, 1992.
3. Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и теория языка. – Л.,1979.
4. Нелюбин Л.Л. Компьютерная лингвистика и машинный перевод. - М.:
ВЦП, 1991.
5. Grishman R. Computational linguistics. Cambridge University Press, 1994.
6. Новое в зарубежной лингвистике. Вып.24. Компьютерная лингвистика. -
М.: Прогресс, 1989.
7. Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. – Тошкент:
Ўқитувчи, 2001.
8. Po'latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. –
Toshkent, 2007.
9. Гладкий А.В., Мельчук И.А. Элементы математической лингвистики. – М.:
Наука, 1969.
10. Jurafsky D., Martin J.H. Speech and Language Processing. - New Jersey, 2000.
Mantiq, grammatika va algoritm
Reja
1. Mantiq – kompyuter lingvistikasining muhim tarkibiy qismi.
2. Mantiq va grammatika munosabati.
3. Semiotika va informatsiya nazariyasida tilning kod sifatidagi talqini.
4. Algoritm – dasturlash asosi.
Tayanch so’z va iboralar:
mantiq, grammatika, semiotika,algoritm,
uchinchisi mustasno qonuni, oraliq uchinchi, matematik mantiq, dialektik mantiq,
konyunksiya,dizyunksiya,implikatsiya,ekvivalensiya,kvantor,lingvistik protsessor,
tabiiy tilli interfeys, semantika, sintaktika,semiotika, lingvosemiotika,pragmatika,
kod, kodlash, dekodlash, denotat, signifikat, algoritmik tillar,translyator dasturlar
(kompilyatorlar).
11
Mantiq, grammatika, semiotika va algoritm kompyuter lingvistikasining
muhim unsurlari hisoblanadi. Ular til va nutqning
funksionallashuv jarayonini
anglashda hamda lingvistik muammolarni avtomatik hal etish tizimini yaratishda
poydevor bo’lib xizmat qiladi. Mantiq, grammatika, semiotika va algoritm bir-biri
bilan chambarchas bog’liq tushunchalar bo’lib, ular kompyuter lingvistikasida bir-
birini to’ldiradi, taqozo etadi hamda hamkorlikda ishlovchi qoidalar tizimini
tashkil etadi.
Tafakkur
qonuniyatlarini, muhokama
yuritishning qonun-qoidalari, usullari
va formalarini o’rganuvchi fan mantiq sanaladi. Unda tushuncha, hukm, xulosa
chiqarish kabi mantiqiy operatsiyalar o’rganiladi. Mantiq dastlab qadimgi Xitoy va
Hindistonda miloddan avvalgi V asrda grammatika bilan uzviy bog’liq holda
shakllana boshladi. Miloddan avvalgi IV asrda
qadimgi Yunonistonda mantiq
mustaqil fanlik maqomiga ega bo’ldi. Bu yunon faylasufi Aristotel nomi bilan
bog’liq. Shu ma’noda mantiq fanining asoschisi Aristoteldir. U
“Organon” (bu
so’z “qurol”, “vosita” ma’nolarini anglatadi) asarini yozib, tafakkur
qonuniyatlarini birinchi bo’lib tushuntirdi, deduksiya nazariyasini - mantiqiy
xulosa chiqarishning formal xarakterga ega ekanligini ko’rsatdi,
u mantiqni
fikrlash quroli sifatida tavsifladi. Aristotel nominativ (otli) ifodalarning mantig’ini
ishlab chiqdi. Keyinroq Aristotelning shogirdi Teofrast va stoiklar maktabi
vakillari jumla mantig’ini yaratdilar.
8
Aristotelning ta'limoti Forobiy, Beruniy, Hegel, Frege, Leybnis kabi buyuk
olimlar tomonidan davom ettirildi. Shundan boshlab mantiq fani turli
yo’nalishlarda rivojlana boshlanadi. Dastlab formal mantiq yuzaga keldi, unda
hodisalar faqat formal asosda tushuntiriladi. Bu yonalishda
uchinchisi mustasno
qonuni ustuvorlik qialdi. Ya’ni unga ko’ra bayon qilingan ikki zid fikrdan biri
chin, boshqasi xato, lekin uchinchi holat bo’lishi mumkin emas. Bu qonun “A – B
dir yoki B emasdir” formulasi orqali beriladi. Juda uzoq yillar ushbu qarash to’g’ri
deb baholab kelindi.
XVIII-XIX asrga kelib, falsafada hodisalarni doimo rivojlanish va o’zaro
ta’sirda o’rganuvchi dialektik ta’limot paydo bo’lgandan so’ng u mantiqqa ham
ta’sir ko’rsata boshladi. Natijada dialektik mantiq yo’nalishi yuzaga keldi. Bu
yo’nalishga nemis faylasufi Georg Vilgelm Fridrix Gegel asos soldi. U o’z
qarashlarini 4 jildli
“Mantiq fani” nomli monografiyasida bayon qildi. Olim
mantiqqa
oraliq uchinchi qoidasini olib kirdi. Bunga ko’ra
hodisalarni baholashda
8
