125
Ekspert tizimlari konsepsiyasi Stenford universiteti
professori Eduard
Feygenbaum nomi bilan bog’liq bo’lib, u 1977 yilda murakkab mantiqiy
masalalarni yechishda kompyuter dasturlarining samaradorligi formallashtirish va
dasturlash texnikasidan ko’ra muammoli sohaga doir bilimlar bazasiga bog’liq
ekanligini asoslab berdi.
101
Dastlab ekspert tizimlari diagnostika va kasallikni
davolash sohasiga tatbiq etildi. Ekspert tizimlari
keyinchalik kimyo, biologiya,
geologiya sohalarida ham qo’llanila boshlandi.
Ekspert tizimlariga bilimlar bazasini kiritish uchun simvolli ma’lumotlarga
ishlov berishga xizmat qiladigan LISP, REFAL, PROLOG kabi sun’iy tillardan
foydalanilmoqda. Bu tillar evristik bilimlar va
mantiqiy xulosalarni yuzaga
chiqarishda eng qulay programmalashtirish tillari hisoblanadi. Bunda yagona qabul
qilingan bilimlar bazasi uchun deklarativ formalizm hamda qaror qabul qilish
tizimi uchun protsedura tizimi qo’llaniladi.
Ekspert tizimlari ichiga ekspertlar hamda bir qator yordamchi
programmalar kiradi:
• Savol-javobli dastur foydalanuvchi bilan
tabiiy tilda munosabatga
kirishishni ta’minlab beradi.
• Bilimlar ombori dasturi foydalanuvchiga bilimlar bazasiga
o’zgartirishlar kiritish hamda to’ldirib, boyitib borishga imkon beradi.
• Tushuntiruvchi dastur – javoblar tizimini tekshiradi.
• Interpretator-dastur muayyan sohadagi terminlarni sharhlash,
izohlashga yordam beradi.
• Ijro etuvchi dastur barcha tizimlar ishini ta’minlab beradi.
Yuqorida aytilganidek, ekspert tizimlari deklarativ va protsedurali
bosqichlar asosida ishlaydi. Deklarativ bosqich bu –
ekspert tizimiga kiritilgan
bilimlar bazasi bo’lsa, protsedurali bosqich ekpert tizimlarining mavjud bilimlar
bazasiga tayanib hukm chiqarish va aniq qaror qabul qilish bosqichini o’z ichiga
oladi. Ekspert tizimlarining ishlash prinsipiga doir bir misol keltiraylik. Masalan,
Qanday sababga ko’ra avtomobildagi benzonasosdan benzin ajralishi
qisqarmoqda?
Bu holat bo’yicha ekspert tizimlariga kiritilgan
deklarativ bilimlar
quyidagilar: klapanning tiqilishi, filtrning axlatga to’lganligi, klapan tepa
qismining ifloslanganlgi, nasos membranasining zararlanganligi. Agar
benzonasosdan benzin ajralishi yetarli bo’lmasa, u holda
kiritish shlangi axlatga
to’lib tiqilib qolgan bo’lishi mumkin kabi.
Informatsiya shiddat bilan ko’payib borayotgan bugungi davrda ekspert
tizimlarining bilimlar bazasini uzluksiz to’ldirib, yangi bilimlar bazasi bilan
101
