126
boyitib borish birlamchi vazifa bo’lib qolmoqda. Chunki vaqt o’tgan
sari mavjud
bilimlar eskirib, talabga javob bermay qolishi mumkin, shunda ularni yangi va
qo’shimcha ma’lumotlar bilan to’ldirish joiz bo’ldi. Bilimlarning mavjud holatlar
bilan muvofiqligi hamda bilimlar bazasining boyitilishi
ekspert tizimlarining
tushuntiruvchi programmalari asosida amalga oshiriladi. Hatto keyingi paytlarda
bilimlar bazasi bilan shug’ullanuvchi maxsus yo’nalish ham shakllandi. Bu
yo’nalish
"bilimlar injenerligi” (“Knowledge Engineering”) deb ataladi.
Bilimlar injenerligi kognitiv lingvistika, kompyuter semantikasi va
kompyuter lingvistikasining yutuqlariga tayanadi. Bunda
informatsya va bilimlar
strukturasiga oid bo’lgan
semantik tarmoq, freym, senariy, Word-net kabi
tushunchalar va ularning tatbiqi muhim hisoblanadi. Semantik tarmoq borliqni
so’zlar va ularning semantik munosabatlari yordamida modellashtirishga
yo’naltirilgan tizim hisoblanadi.
Semantik tarmoq aniq
belgilangan uzellar
(obyektlar kesishadigan joy) va dugalar (semantik munosabatlarning biri
ikkinchisiga ta’sir ko’rsatadigan nuqta) munosabatdorligi asosida
modellashtiriladi. Semantik tarmoq g’oyasi kompyuter texnologiyalaridagi lokal va
global tarmoq nazariyasi ta’sirida kelib chiqqan.
Uzellar muayyan obyektlarga,
muayyan sohaga oid tushunchalarga, dugalar obyektlar o’rtasidagi semantik
127
munosabatlarga aloqador tushunchalardir. Semantik tarmoq ikki qismdan tashkil
topadi: 1)
mavhum tarmoq; 2) aniq tarmoq. Mavhum tarmoq umumiy tushunchalar
orqali ifodalanadigan (zamon, makon, miqdor, sifat kabi) bilimlar fondini o’z
ichiga oladi; 2) aniq tarmoq mavhum tarmoq tarkibiga kiruvchi tushunchalarning
real obyektlarini va konkret bilimlar fondini o’z ichiga oladi.
Semantik tarmoq tizimi quyidagi munosabatlarni o’rnatish orqali yaratiladi:
1. To’plam va obyekt o’rtasidagi munosabat (muayyan obyekt aniq
to’plamga mansub bo’ladi) tasnif munosabati deyiladi. Masalan, “Sharik it
hisoblanadi” holati kabi. Ba’zan
ushbu munosabat Member Of, Instance Of deb
ham yuritiladi.
2. Tur va jins o’rtasidagi munosabat
AKO — «A Kind Of», «Subset Of»
(«turlaridan biri») deb ataladi. Masalan:"It hayvon hisoblanadi" holati kabi. Sistem
leksikologiyada
tur uchun giponim (it), jins uchun
giperonim (hayvon), tur-jins
munosabati uchun
giponimiya terminlari qabul qilingan.
3. Butun va qism o’rtasidagi munosabat sistem leksikologiyada