AYLANA BO'YLAB
TEKIS HARAKAT
Siz shu vaqtgacha to'g'ri chiziqli harakatni o'rgandingiz: ularning
trayektoriyasi — to'g'ri chiziqdan iborat ekanligiga ishonch hosil qildingiz.
Biroq harakatlanish juda ko'p egri chiziqlar bo'ylab sodir bo'ladi. Siznmg
ruchkangizning uchi xat yozishda egri chiziqlar
bo'ylab harakatlanadi;
gorizontga nisbatan burchak
ostida otilgan jism ham egri chiziqli trayektoriya
bo'ylab harakatlanadi; egri chiziq bo'ylab bir yo'ldan
boshqa yo'lga o'tayotgan avtomobil, barcha
kosmik
jismlar va hokazolar harakatlanadi.
Egri chiziqli harakatlar-ning hamma turlarini
o'rga-nish mumkin etnas, mum-kin bo'lganda ham zarurat yo'q: deyarli
istalgan egri chiziqli harakatni aylana yoylari bo'yicha sodir bo'-layotgan
harakatlar ketma-ketligi kabi tasawur qilish mumkin (33-rasm).
Shuning uchun biz oldin moddiy nuqtaning aylana bo'ylab
harakatini
o'rganamiz. Olingan qonuniyatni esa (agar mumkin bo'lsa) egri chiziqli
harakatlarning boshqa turlariga qo'Ilanamiz.
MODDIY NUQTANING AYLANA BO'YLAB TEKIS
HARAKATI
Jismning aylana bo'ylab tekis harakatiga quyidagilar misol bo'la oladi:
a) Yer atrofida doiraviy oibita bo'ylab uchayotgan sun'iy yo'ldoshning
harakati;
b) aylanayotgan jismning biror nuqtasining harakati.
1. Burchakli ko'chish. Faraz qilaylik, moddiy nuqta aylana bo'ylab
tekis harakatlanib,
A paytda A vaziyatda, 6 paytda esa В vaziyatda bo'lsin.
Aylana markazidan moddiy nuqtaga o'tkazilgan radius, bu vaqtda
ϕ
burchakni chizadi, bu burchakli ko'chish deb ataladi.
Xalqaro birliklar sistemasida burchakli ko'chish radianlarda
ifodalanadi.
Radian — aylananing ikki radiusi orasidagi markaziy burchagi bo'lib,
ular orasidagi yoy uzunligi — radius uzunhgiga teng. Uning qisqacha
belgilanishi - 1 rad.
Yoldosh
2.
Aylanish davri va chastotasi.
Nuqtaning aylana bo'ylab tekis harakatlanishini
xarakterlash uchun
ikkita maxsus kattalik ki-ritilgan: chastota va aylanish
davri. Moddiy nuqtaning aylanish markazi atrofida bit-
sekund ichidagi aylanishlan soni aylanish chastotasi
deyiladi. Aylanishlar chastotasini grekcha v (nyu) harfi
bilan belgilash qabul qilingan:
bunda N—
t vaqtda bo'lib o'tgan aylanishlar soni.
Xalqaro birliklar sistemasida chastota birligi
qilib sekundiga bir marta
aylanish qabul qilingan. U qisqacha Is ko'rinishda belgilanadi.
Nuqtaning aylana bo 'ylab bir marta aylanib chiqishiga ketgan vaqt
aylanish davri deb ataladi. Davr Tharfi bilan belgilanadi:
Xalqaro birliklar sistemasida davr birligi qilib sekund -Is qabul
qilingan.
Davr va chistota - o'zaro teskari bo'lgan kattaliklar ekanligini sezish
qiyin emas:
Burchakli tezlik. Jismning aylana bo'ylab
harakati burchakli tezlik
bilan xarakterlanadi. Burchakli tezlik burchakli ko'chishni shu ko'chish
sodir bo'lgan vaqt oralig'iga nisbatiga teng.
Burchakli tezlikni
ω
(omega) harfi bilan belgilash qabul qilingan:
Moddiy nuqtaning aylana bo'ylab o'zgarmas burchakli tezlik bilan
harakati aylana bo'ylab tekis harakat deb ataladi. Xalqaro birliklar
sistemasida
burchakli tezlik birligi qilib, shunday aylana bo'ylab tekis
harakat qilayotgan jismning tezligi qabul qilinganki, bunda harbir
sekundda 1 radian burchakli ko'chish sodir bo'ladi. Burchakli
tezlikning bu
birligini sekundiga radian deyiladi va 1 rad/s ko'rimshdabelgilanadi,
Jismning
ϕ
burchakli ko'chishi T davr ichida 2n ga teng. Shuning uchun
burchakli tezlik
T
π
ω
2
=
va
ν
1
T
.