72
3-sinfda vaqt birliklari bilan bog‘liq mashqlarni
bajarish jarayonida
«ulush»(dolya) mavzuiga oid materiallar bolalar ongida mustahkamlashga
erishiladi. Soatga qarab vaqtni belgilash ko‘nikmasini shakllantirish muhim
vazifa hisoblanadi. Soat modelidan foydalanib, o‘qituvchi har kuni bu ishga
birgina minut vaqt ajratishi mumkin.
Vaqt birliklari haqida tasavvurni shakllantirishda unumdorlik, umumiy ish
hajmi va vaqt, tezlik va vaqt masofa va vaqt kabi miqdorlar o‘rtasidagi mu-
tonasiblikka oid masalalar katta ahamiyatga egadir.
Тopshiriq 2. Darsligida vaqt birliklari bilan ifodalangan miqdorlarni
qo‘shish va ayirishga oid mashqlarni toping. Bu maqsadlarda darslik qan-
day usullarni tavsiya etadi.
Тopshiriq 3. Kecha - kunduzda soatlar ketma - ketligini o‘rganishda asr
vaqt birligi bilan tanishish jarayonida darsligi qanday ko‘rgazmali o‘quv
vositalaridan foydalanishdan tavsiya etiladi?
Bu ko‘rgazmali vositalardan foydalanish maqsadga muofiq bo‘lgan top-
shiriq va savollar tuzing.
Тopshiriq 4. O‘quvchilarga
tavsiya etilgan, amaliy mashqlarni yozib
oling. Bu mashg‘ulotda dars shunday qismlarga bo‘linsinki, ulardan birida
o‘quvchilar «sekund» vaqt birligi bilan, ikkinchisida esa «sutka» (kecha va
kunduzning) 12 soatlik va 24 soatlik hisoblash
usuli mavzusini qamro
bo‘lsin.
NOMANFIY BUTUN SONLAR USTIDA ARIFMETIK AMALLARNI
O‘RGATISH METODIKASI VA HISOBLASH KO‘NIKMALARINI TARKIB
TOPTIRISH
F
оydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yхаti
2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,14,15,,16,17,18
Ushbu mavzu ustida ishlashda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad-
lar quyidagilardan iborat:
1) o‘quvchilarni qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish amallarining
mazmuni bilan tanishtirish;
2) Hisoblash usullaridan o‘quvchilarning ongli foydalanishlarini
ta’minlash:
a) Sonni qismlari bo‘yicha (bittalab yoki guruhlab) qo‘shish
va ayirish
usuli
b) Yig‘indining o‘rin almashtirish xossasidan foydalanib qo‘shish usuli;
d) Sonlarni ayirishda qo‘shishning tegishli holini bilishdan yoki yig‘indi
va qo‘shiluvchilardan biri bo‘yicha ikkinchi qo‘shiluvchini topish malakasi-
dan foydalaniladigan holda yig‘indi bilan qo‘shiluvchilar orasidagi
bog‘lanishlarni bilganlikka asoslangan ayirish usuli
3) Qo‘shish va ayirish, ko‘paytirish va bo‘lish ko‘nikma
malakalarini
shakllantirish (yod olishga yetkazish) 10 ichida qo‘shish va ayirishni
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
73
o‘rganish ishini o‘zaro bog‘langan bir nechta bosqichga bo‘lish mumkin.
O‘quvchilarda og‘zaki va yozma hisoblash ko‘nikmalarini tarkib toptirish
matematika dasturining asosiy yo‘nalishlaridan biridir.
Arifmetik amallarni
o‘rganishdan oldin bolalar ongiga uning ma’nosini,
mazmunini yetkazish
kerak. Bu vazifa turli xil amaliy ishlarni bajarish asosida o‘tkaziladi. Ma-
salan, «o‘nlik» mavzusini qo‘shish va ayirish amallarining manosi 2
to‘plam elementlarini birlashtirish va to‘plamdan uning qismlarini ajratish
kabi amallar yordamida olib boriladi. Ko‘paytirishni uning komponentlari
bilan natijasi orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish esa bo‘lish amalini
o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Demak, o‘qitishning 1-bosqichida abstrakt bo‘lgan
narsa navbatdagi
bosqichda yanada abstraktroq bilimlarni shakllantirish uchun aniq asos
bo‘lib xizmat qiladi.
Тurli hisoblash usullarining o‘zlashtirilishi uchun das-
turda arifmetik amallarning ba’zi muhim xossalari va ulardan kelib chiqadi-
gan natijalar bilan tanishtirishni nazarda tutadi. Masalan, 1-sinfda 10 ichida
qo‘shish va ayirishni o‘rganishda bolalar qo‘shishning o‘rin almashtrish
xossalari bilan tanishadilar. Dasturda arifmetik
amallarning xossalarini
o‘rganishdan tashqari arifmetik amal hadlari va natijalari orasidagi
bog‘lanishlarni tanishtirishni ham ko‘zda tutadi. Bu ish amallarni, tenglama-
larni tekshirishda muhim ahamiyatga ega. Masalan, 6*4 = 24 bo‘lsa, uni
bo‘lishga bog‘lab 24:6=4, 24:4 = 6 kabi hollar hosil qilinadi.
Muhim vazifalardan biri hisoblash ko‘nikmalarini shakllantirishdir.
Og‘zaki va yozma usulda hisoblashlar 1-4 sinfning har bir mavzusida o‘z
aksini topgan.
Masalan, og‘zaki
276 + 432 = (200+400)+(70+30)+(6+2) = 600+100+8 = 708
yozma, +
276
432
Arifmetik amallarni o‘rganishda oldin o‘quvchilar ongiga uning ma’nosini,
mazmunini yetkazish kerak. Bu ish predmetlarning har xil to‘plamlari bilan
amaliy ishlar bajarish asosida o‘tkaziladi. O‘quvchilarni qo‘shish va ayirish
amallarining ma’nosi bilan tanishtirish ikki to‘plam elementlarini birlashti-
rishga oid va berilgan to‘plamdan uning qismlarini ajratish kabi amaliy mu-
nosabatlar orqali amalga oshiriladi. Qo‘shish amali sonlarni ko‘paytirish
amallari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘paytirish uning komponentlari
bilan natijalari orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish o‘z navbatida bo‘lish ama-
lini o‘rganish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Arifmetik amallarni
o‘rganishdagi masalalardan biri og‘zaki va yozma hisoblash usullarini ongli
o‘zlashtirish, hisoblash malaka va ko‘nikmalarini shakllantirish bilan
bog‘liqdir. Og‘zaki hisoblashlarning asosiy ko‘nikmalari 1- va 2-sinflarda
shakllanadi. Og‘zaki hisoblash usullari ham, yozma hisoblash usullari ham
amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarni amallar kompo-
nentlari bilan natijalari orsidagi bog‘lanishlarni bilganlikka asoslanadi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
75
———
434
3. Oraliq natijalar darhol yoziladi.
4.Hisoblashlar o‘rnatilgan qoidalar bo‘yicha, shu bilan birga bitta yagona
usul bilan bajariladi.Masalan:
346
*
14
————-
1384
346
————
4844
1000 ichida va ko‘p xonali sonlar ustida amallar hisoblashlarning yozma
usullaridan foydalanib bajariladi.
Masalan:
3912 : 4
36 : 978
———-
31
28
——-
32
32
——-
0
Ba’zi misollarni og‘zaki ham, yozma ham yechish mumkin.
Bu hollarda
o‘quvchilar yechimlarni taqqoslab arifmetik amallarning mazmunini va
sonlar ustida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar.
