76
«O‘nlik» mavzusida arifmetik amallarni o‘rganish.
10 ichida qo‘shish va ayirish
F
оydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro‘yхаti
2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,14,15,,16,17,18
Ushbu mavzu ustida ishlashda o‘qituvchi
oldida turgan asosiy
maqsadlar quyidagilardan iborat:
1) o‘quvchilarni qo‘shish va ayirish amallarining mazmuni bilan tanishti-
rish;
2)
hisoblash
usullaridan
o‘quvchilarning
ongli
foydalanishlarini
ta’minlash:
a) “sonni qismlari bo‘yicha (bittalab yoki guruhlab) qo‘shish va ayirish”
usuli
b) ikkita sonni yig‘indining o‘rin almashtirish xossasidan foydalanib
qo‘shish usuli;
d) sonlarni ayirishda (masalan, 8–5) qo‘shishning tegishli holini (8=5+3)
bilishdan yoki yig‘indi va qo‘shiluvchilardan biri bo‘yicha
ikkinchi
qo‘shiluvchini topish malakasidan foydalaniladigan holda yig‘indi bilan
qo‘shiluvchilar orasidagi bog‘lanishlarni bilishga asoslangan ayirish usuli
3) 10 ichida qo‘shish va ayirish ko‘nikma malakalarini shakllantirish (yod
olishga yetkazish), 10 ichida qo‘shish va ayirishni o‘rganish ishini o‘zaro
bog‘langan bir nechta bosqichga bo‘lish mumkin.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
77
I bosqich.
Тayyorgarlik bosqichi:
Qo‘shish va ayirish amallarining
aniq mazmunini ochish; a+1
ko‘rinishdagi qo‘shish va ayirish hollari.
Raqamlashni o‘rganish jarayonida birinchi o‘nlikdagi har bir son o‘zidan
oldingi songa birni qo‘shishdan hosil bo‘lishi yoki o‘zidan keyingi sondan
birni ayirish yo‘li bilan hosil bo‘lishi bolalar ongiga yetkazilgan edi, bu bola-
larga sonlarning qatordagi tartibini o‘sish bo‘yicha ham o‘zlashtirish
imkonini beradi.
10 ichida qo‘shish va ayirishni o‘rganishga bag‘ishlangan darsda bola-
lar olgan bilimlarini
umumlashtirish kerak, umumlashtirish asosida a+1 va
a-1 ko‘rinishdagi hollar uchun jadvallar tuziladi va bu jadvallarni bolalar tu-
shunib olishlari va xotirada saqlashlari kerak
Birinchi darsdanyoq (1–1=0 va 0+1=1) ko‘rinishdagi qo‘shish va ayirish
xollari qaraladi.
II bosqich. a+2, a+3, a+4 ko‘rinishdagi hollar uchun hisoblash usullari
bilan tanishish.
Bu ko‘rinishdagi holatlar uchun taxminan bir
xil reja tuzib ishlash mum-
kin.
1. Yangi materialni o‘rganishga tayyorgarlik sifatida sonlarning ikki
qo‘shiluvchidan iborat tarkibining mos hollari va qo‘shish hamda ayirishning
o‘rganilgan jadval hollari takrorlanadi. a+4 hollariga
doir usullarni qarash-
dan oldin 4 sonining tarkibi a+1, a+2, a+3 hollari takrorlanadi.
2. Mos hisoblash usuli (sonni qismlari bo‘yicha qo‘shish va ayirish usul-
lari) bilan tanishish.
3. Yangi bilimlarni mustahkamlash va bu bilimlarni
har xil vaziyatlarda
qo‘llash.
4. Qo‘shish sonlarining tarkibi va ayirishning mos hollariga to‘g‘ri keladi-
gan jadval hollarini ongli o‘zlashtirish va eslab qolishga doir ishlar.
Hisoblash usullarini mustahkamlash uchun 2 ni qo‘shish va ayirish bilan
bog‘liq bo‘lgan misollar va masalalar og‘zaki va yozma usulda yechiladi, 2
talab qo‘shish va 2 talab ayirishga doir mashqlar bajariladi.
3. Qo‘shishning o‘rin almashtirish xossasini o‘qitish
Qo‘shiluvchilarning o‘rnini almashtirish usullarini
bolalar tushunib olish-
lari uchun dastlab ularga qo‘shishning o‘rin almashtirish xossasi mohiyatini
ochib berish maqsadga muvofiqdir.
Qo‘shishning o‘rin almashtirish xossasi bilan bolalarni quyidagicha tan-
ishtirish mumkin. O‘quvchilarga masalan, 4 ta yashil va 3
ta qizil uchbur-
chak olish buyuriladi.
O‘qituvchi: 3 ta uchburchakni 4 ta uchburchakka qo‘shib qo‘ying.
Uchburchaklar nechta bo‘ladi? Buni qanday bildingiz?
O‘quvchi: 4 ga 3 qo‘shilsa 7 hosil bo‘ladi ( yozadi: 4+3=7).
O‘qituvchi: endi uchburchaklarning ranggiga qarab yana ajrating va 4
ta uchburchakni 3 ta uchburchakka qo‘shib qo‘ying. Uchburchaklar nechta
bo‘ladi?
O‘quvchi: bu gal ham 7 ta (yozadi 4+3=7).
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
78
O‘qituvchi: bu misollarni sonlarning qo‘shishdagi parametr nomlari bi-
lan aytib bering.
O‘quvchi: birinchi qo‘shiluvchi 4, ikkinchi qo‘shiluvchi 3, yig‘indi 7. Bir-
inchi qo‘shiluvchi 3 ikkinchi qo‘shiluvchi 4 yig‘indi 7.
Shunga o‘xshash x-4=3, 8-x=5 kabi ayirishdagi no’ma’lum komponnent-
larni topishga doir ham yetarlicha misollarni yechdirish mumkin.
Nazorat uchun tekshirish savol va topshiriqlar.
1. 10 ichida qo‘shish va ayirishga oid mantiqiy fikrlashga oid mashqlar.
2.10 ichida qo‘shish va ayirishga oid dars rejasini tuzing.
3. Misol va masalalar tuzing, konspekt yozing.
4. Ijodiy xaraktyerdagi didaktik o‘yinlar tizimini
deganda nimalarni tu-
shunasiz?