87
jarayoni o‘quvchilarni fikrlash qobiliyatlarini o‘stiradigan,
ijodiy qobiliyatini
aniqlaydigan, yig‘indidan ko‘paytmaga o‘tish qoidasi, ko‘paytma, bo‘linma
tushunchalari, ularning komponentlari orasidagi munosabatlarini mukam-
mal o‘zlashtirishni talab etadiki, bu yuqori sinf matematika fanidan oladigan
bilimini mustahkamlash asosi bo‘lsin. Boshlang‘ich sinflarda eng qulay usul
bilan hisoblash masalasi arifmetik amallar bajarishning asosiy tayanchi
bo‘lib hisoblanadi. O‘qituvchi darslikdagi materiallar
bilan cheklanib qol-
masdan, balki ijodiy fikrlaydigan materiallar bilan darsni boyitish maqsadga
muvofiqdir.
Masalan,
10,
100,
1000
ichida
ko‘paytirishni
turli
ko‘rinishlaridan foydalanish o‘quvchilarni qiziqishini oshiradi.
68x5 = (34x2)x5 =34x (2x5) = 34x10 =340
68x50= 34x100=3400
Qo‘shishning distrebutevlik qonuniga ko‘ra:
17x50= (16+1) x50= 16x50+1x50=800+50 = 850
Sonlarni bo‘lish texnikasiga ko‘ra:
135:5= (135x2) : (5x2) =270:10=27
2250:50=4500:100=45
O‘quvchilar diqqatini shunga jalb etish zarurki, og‘zaki va yozma
ko‘paytirish oddiy odat bo‘lib qolishini o‘qituvchi nazorat qilishi kerak.
24x25 = (6x4) x 25= 6x (4x25) = 6x100=600
Bunda imkon boricha qisqa holat tanlashga intilish zarur:
24x25=(24:4) x(25x4) = 6x100=600
Ko‘paytirishning qavslardan foydalanish holatlari juda ham qiziqarlidir:
37x25=(36+1) x25=36x25+25=900+25=925
35x25=(36-1)x25=36x25-1x25=900-25=875
38x25=(36+2) x25=36x25+2x25=900+50=950
25 ga ko‘paytirishning og‘zaki usulini 24 va 26 ga ko‘paytirishni
(25-1) va (25+1) ifoda bilan almashtirish maqsadga muvofiqdir.
(Bu chorak,bo‘lak, ulushlar tushunchasini o‘tganda zarur bo‘ladi.)
Masalan: 36x26=36(25+1)=36x25+36x1=900+36=936
36x24=36(25-1)=36x25-36x1=900-36=864
25 ga bo‘lish esa, 5 ga bo‘lish qoidasidek bajariladi.
Yuqoridagi
hisoblashlarga teskari hisoblashlarni bajarish bilan mustahkamlaymiz.
Bo‘luvchini 2 ga, 4 ga ikki martalab ko‘paytirish bo‘lgan hollar uchun
xonalarni nollar bilan to‘ldirish qoidalariga asoslanadi:
225:25=(225x2)x2=225x4=900
Agar 9,99 va 999 ga ko‘paytirish kerak bo‘lsa, u holda eng qulay usulda
hisoblash qoidasiga ko‘ra (10-1), (100-1), (1000-1) ko‘rinishlarda distre-
butevlik qonuniga ko‘ra:
678x9=678x(10–1)=6780-678=6102
577x99=577(100–1)=57700-577=57123
34x999=34(1000–1)=34000-34=33966
2-sinfda (14x15) ko‘paytirish qoidasi
14x15=14(10+5)=140x14x5=140+70=210
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
88
Buni darhol hisoblashga
shoshilmasdan bajarish zarur, chunki
14x15=14x10+14x5=(14+7)x10=21x10=210
ko‘rinishda hisoblashni bajarishni unutmaslik kerak.
Agar 23x15 bo‘lsa
23x15=(22+1)x15=22x15+1x15=330+15=345
Shuningdek, 14 va 16 ga ko‘paytirishni (15+1) va (15-1) ifodaga al-
mashtirish mumkin.
66x14=66x(15–1)=66x15 – 66 = 990 – 66 = 924
62x16=62(15+1)=62x15+15x1=930+62=992
61x69=6(6+1)x100+1x9=4200+9=4209
243x247=24x25x100+3x7=60000+21=60021
Bunday usullardagi hisoblashlarni bajarish o‘quvchilarni
arifmetik amal-
lar bajarishda hisoblashlarini mustahkamlaydi.
Hisoblash malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish texnologiyasiga asos
bo‘ladi.
Nazorat uchun savollar
1. “10 ichida qo‘shish va ayirish” mavzusidagi dars bo‘lagini
ishlab
chiqing.
2. “100 ichida qo‘shish va ayirish” mavzusidagi dars bo‘lagini ishlab
chiqing.
3. “ming va ko‘p xonali sonlar ustida arifmetik amallar ” mavzusidagi
dars bo‘lagini ishlab chiqing.
