2
Məsələn, istifadəçi üçün kompüterin hansı elementlərdə qurulması, əmrlərin
sxem və ya proqram vasitələri yerinə yetirlməsi əhəmiyyət kəsb etmir. Əhəmiyyət
kəsb edən məsələlər bunlardır: kompüterin bu və ya digər xüsusiyyətləri
istifadəçiyə verilən imkanlarla necə əlaqəlidir, kompüterin tərkibinə
daxil olan
qurğuların xarakteriskaları bir-birilə necə əlaqələndirilir və bu xarakteriskalar
kompüterin ümumi xarakteriskalarına necə təsir edir və s. Başqa sözlə, arxitektura
kompüterin layihələndirilməsinin, qurulmasının və proqram təminatının ümumi
problemlərini əks etdirir.
V nəsilin bəzi nümayəndələrin çıxmaqla bütün nəsil kompüterlərin
arxitekturasında məşhur amerika alimi Con fon Neyman tərəfindən 40-cı illərdə
təklif etdiyi prinsiplər əsas götürülür. Başqa sözlə desək indiki kompüterlər hələ ki,
Neyman arxitekturası ilə qurulur. Neyman arxitektirasının əsas prinsipləri
aşağıdakılardır:
1. Yaddaş – məsələhəllinin proqramını, verilənləri, aralıq və con nəticələri yadda
saxlamaq üçün kompüterin yaddaşı olmalıdır.
2. Proqram – kompüterdə informasiyanın emalı proqramların köməyilə yerinə
yetirilir.
3. Ünvanlılıq – Kompüterdə bütün verilənlər – həmçinin proqram əmrləri
müxtəlif ünvanlarda yerləşdirilir və emal zamanı proqramda bu verilənlərin özləri yox,
ünvanları iştirak edir.
4. Avtomatizm. Proqram və verilənlər kompüterin yaddaşına daxil edildikdən
sonra, maşın proqrmın ərlərini insanın müdaxiləsi olmadan avtomatik yerunə yetirir.
Yəni kompüter ardıcıl olaraq proqramın yerləşdiyi ünvanlara müraciət edir.
5. Ünvandəyişmə. Yaddaşda göstərilən ünvanlar proqramdakı təlimatlara əsasən
hesablana və dəyişdirilə bilər, yəni kompüter yerinə yetirdiyi əmri özü hazırlaya bilər.
Kompüter proqramla idarə olunan avtomatdır, yəni kompüterin işləməsi
üçü
n proqram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompüterin işini idarə edir, digər
tərəfdən isə qoyulmuş məsələni həll edir.
downloaded from KitabYurdu.org
3
Kompüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Yaddaş
birölçülü və xəttidir, yəni sözlər vektor şəklindədir. Həmin yaddaşda müəyyən
ü
sulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır.
Ə
mrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni əmrlərlə
verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilər.
Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram səviyyəsində
aparılır. Məsələn, maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya simvollar
sətri olmasını proqram müəyyənləşdirilir.
Kompüter texnikasının inkişaf mərhələlərində Neyman arxitekturası xeyli
təkmilləşdirilmiş və kompüterə qoyulan tələblərin böyük hissəsi
proqram
vasitələrinə istiqamətləndirilmişdir.
Ə
vvəllər I və II nəsil kompüterlərin aparat və proqram vasitələri bir-birindən
asılı olmadan, ayrı-ayrılıqda yaradılırdı. III nəsildən (60-cı illərin sonu)
başlayaraq kompüterin aparat (ingilisçə “hardware”) və proqram (“software”)
vasitələri vahid bir sistem kimi layihələndirilməyə başlandı.
Bununla da prinsip
baxımdan yeni olan “kompüterin arxitekturası” anlayışı yarandı.
Neyman arxitekturalı hər bir kompüter iki hissədən - mərkəzi və
periferiya
(xarici) - ibarət olur. Mərkəzi hissə hesab-məntiq qurğusundan (HMQ), idarəetmə
qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir. Müasir
kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir.
Periferiya
hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə - xaricetmə qurğuları (DXQ) və
idarəetmə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterlərdə (I və II nəsil) mərkəzi hissə ilə
periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya
qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin tələblərinə uyğun quraşdırmağa
imkan
vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi
İlk EHM ABŞ-da C.Maykli və D.Ekkertin hazıladığı və 1946-cü ildə işə
salınmış ENİAC kommpüteridir. Bu maşın Con Fon Neyman tərəfindən verilmiş
prinsiplər əsasında qurulmuşdu Bu kompüterin məntiq elementləri
elektron-qaz
lampaları əsasında qurulmuşdu və saniyədə 1000 mikroəmr yerinə yetirə bilirdi. Yaddaş
downloaded from KitabYurdu.org
4
kimi ferrit içlikli elektromaqnit makaralardan istifadə olunurdu. Bu tip maşınlar I nəslə
aiddir.
EHM-in nəsili dedikdə müxtəlif konstruktorlar tərəfindən,
amma eyni
elmi və texniki prinsiplər əsasında yaradılan bütün EHM tipləri və modelləri başa
düşülür. Hər bir yeni nəslin yaranması əvvəlki nəsildəkindən prinsipcə
fərqlənən yeni elektron elementlərinin, istehsal texnologiyasının
meydana
gəlməsi ilə xarakterizə olunur.