|
Muhit tushunchasi. Ekologik omillar, abiotik, biotik va antropogen omillar. Ekologik sistemalar
|
| bet | 4/5 | | Sana | 28.02.2022 | | Hajmi | 88.5 Kb. | | #18223 |
Bog'liq Ekologik tushkunliklar sanoat-korxonalarida-elektr-energiya-sifat-ko-rsatkichlarini-tadqiq-etish, 1-Sеntyabr mustаqillik bаyrаmi ssenariysi (1), Mahmudova Dildora, chrome tarixiAntropogen omillar - kishilik jamiyati tomonidan tabiatga bo`lgan tapsir. Bu tabiatni boshqa turlarning ozuqa muhiti sifatida opzgartiradi yoki boplmasa ularning hayotiga tapsir etadi. Kishilik jamiyati tarixidagi ovchilik, keyinchalik qishloq xopjaligi, sanoat va transportning rivojlanishi sayyoramiz tabiatini kuchli darajada opzgartirib yubordi. Yer-yuzidagi hamma jonli organizmlarga insonning tapsiri kundan-kunga ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda Yerning jonli qatlamidagi hayot taqdiri, barcha jonli organizmlar hayoti va inson taqdiri antropogen omilning tabiatga bo`lgan tapsiriga bogpliqdir. Keyingi yillarda Amudaryoning quyi oqimidagi rayonlarda tabiatdagi muvozanatning inson faoliyati tufayli buzilishi natijasida biotsenozdagi koppchilik opsimlik va hayvon turlari yo`qolib ketdi. Bundan tashqari tabiatdagi ekologik omillar muvozanatining buzilishi tufayli insonning opzi uchun ham bu joylarda nokulay sharoitlar vujudga keldi va buning oqibatida har xil kasalliklar paydo boplmoqda.
Muhitdagi bitta omil birga yashayotgan har xil turdagi organizmlarga har xil tapsir koprsatadi. Masalan, qishda bopladigan kuchli shamol yirik hayvonlarga salbiy tapsir koprsatadi, lekin kichik hayvonlarga, ular kuchli shamol vaqtida opz uyalarida yoki qor ostida yashirinib yotganlari uchun unchalik tapsir qilmaydi.
Muhitning ayrim xususiyatlari kopp vaqt davom etgan turlar evolutsiyasida opzgarmasdan keldi. Ana shular jumlasiga yerning tortish kuchi, quyoshning doimiyligi, okeanlarning tuz tarkibi va atmosfera xususiyatlari kiradi.
Ekologik omillar va ularning guruhlarga boplinishi.
Ekologik omillarning koppchiligi harorat, namlik, shamol va boshqalar - makon va zamonda juda ham opzgaruvchandir. Har bir ekologik omilning opzgaruvchanlik darajasi ozuqa muhitiga bogpliqdir. Masalan, harorat quruqlikda kuchli opzgarib turadi, okean tubida yoki gporda u bir xil bopladi, yoki sezilarsiz darajada kam opzgaradi. Sutemizuvchilarning parazitlari haddan tashqari kopp yashaydi, erkin yashaydigan yirtqichlar uchun ozuqa manbalari doimiy ravishda qurbonlar miqdorining opzgarishi tufayli opzgarib turadi.
Optimum qonuni. Xar bir ekologik omilning organizmlarga ijobiy tapsir etish chegarasi mavjud. Opzgaruvchan omillarning tapsiri uning namoyon boplishi bilan bogpliqdir. Omillar yetishmasa yoki haddan tashqari kopp boplsa ham individlarning hayotiy faoliyatiga salbiy tapeir koprsatadi. Organizmlarning rivojlanishiga ijobiy tapsir koprsatsa, bu ekologik omillar ning shu organizm uchun optimum konun deyiladi. Optimumdan qanchalik kuchli cheklanilsa, u vakitda ekologik omillarning jonli organizmlarga salbiy tapsiri shunchalik kuchayadi va bu pessimum konuni deyiladi. Organizmlarning yashashi uchun maksimum yoki minimum nuqtasida organizmlar yashash imkoniyatga ega bopladilar. Agar undan optsa individ nobud bopladi. Fojiali nuqta oraligpidagi organizmlarning chidamlilik chegarasi muhitning aniq omillari uchun tirik jonzotlarning ekologik valentligi deyiladi (17- rasm).
Aholi mehnat qiladigan, turmush kechiradigan va dam oladigan tevarak-atrof muhiti bir-biri bilan o`zaro bogpliq bo`lgan yaxlit bir zanjirni tashkil qiladi. Bular havo va iqlim hodisalari, suv, nabobat va hayvonot dunyosi, inson qopli bilan bunyodga keladigan texnologik va ijtimoiy muhitdan iborat. Agar mana shu zanjirning biror bir bopgpini inson organizmi tomonidan mepyoridan ortiq miqdorda, kopnikilmagan tarzda qabul qilinsa, u xavf-xatar omiliga aylanadi. Bularga salomatlikka tapsir etuvchi quyidagi omillar kiradi.
1. Atrof-muhit omillari. Insonning oprab turgan muhitning tapsiri barchaga maplum. Suv, havo, opsimliklar, hayvonot dunyosi, ovqat mahsulotlari, yashash joyi, kiyim-kechak, turli dori vositalari, biologik profilaktik preparatlar, qishloq xopjalik zararkunandalariga qarshi ishlatiladigan zaharli kimyoviy moddalar va boshqalar odam atrofini oprab olgan muhitdir. Sanab optilgan omillar esa odamning jismoniy va ruhiy salomatligiga bevosita tapsir etadi. Yashash sharoitidagi ijtimoiy muammolar ham kishilar sogpligpigpa tapsir qilishi mumkin.
Atrof-muhitning ifloslanishi tufayli, biosferada koppayib borayotgan mutagen (onkogen, teratogen) omillar tapsiri nasldan-naslga optuvchi irsiy kasalliklar koppayishiga sabab bopladi.
|
| |
