Mustaqil ish Analog qurilmalar sxemotexnikasi
Elektronikaning elektron asboblar VAXlari xususiyatlarini e’tiborga olgan holda
axborotga ishlov berish usullarini ishlab chiquvchi bo'limi sxemotexnika deb
ataladi. Mikrosxemotexnika deb elektronikaning IMSlarda va ular asosidagi
REAlarda ishlatiladigan elektr va tuzilm a sxemalarini ishlab chiqish, tadqiq etishlar
bilan shug‘ullanadigan bo‘limiga aytiladi. Zamonaviy IM Slar murakkab elektron
qurilmadir, shuning uchun ularni sxemotexnik ifodalashning ikki usuli mavjud:
— elektr sxema ko‘rinishida ifodalanish bo‘lib, u o ‘zaro ulangan alohida kom
ponentalar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar va boshqalar) dan tashkil topadi;
— tizim sxema ko‘rinishida ifodalanish bo‘lib, u AlSlarda analog kaskadlarni
ulanishidan yoki RISlarda alohida m antiq elem entlar va triggerlarning ulanishidan
iborat. Ushbu kaskadlar va elementlar analog (kuchaytirish, filtrlash va boshqa)
yoki elem entar mantiqiy (HAM - EMAS, YOKI-EMAS va boshqa) operatsiyalarni
bajaradi. Bu operatsiyalar yordamida har qanday analog, analog-raqamli va
raqamli funksiyalarni amalga oshirish mumkin. Diskret sxemotexnikaga elektr
sxemalarda uchun sxemotexnik yechimlar soddaligi va qimmat aktiv elementlarni
minimal ishlatish, ajratuvchi konden sator, transfo rmator va boshqalard an keng
foydalanish xosdir. Integral sxemotexnikada barcha elem entlar yagona kristalda
shakllantirilgani sababli, ularning qiymati elem entlar narxi bilan emas, balki
kristall narxi bilan belgilanadi. Shuning uchun kristalda iloji boricha ko ‘proq elem
en tlarn i joylashtirish m aqsadga m uvofiq. Kristalldagi aktiv elem entlar —
tranzistorlar, diodlar minimal yuzaga, passiv elem entlar esa — maksimal yuzaga
ega. Shuning uchun ISlarda rezistorlar soni m inimal boMishiga intilinadi, katta
yuzani egallovchi kondensatorlar qo'llanilmay , ularnin go‘rnigakaskadlarni
muvofiqlashtiruvchi kaskadlardan foydalaniladi. ISIarning boshqa xususiyati
murakkab elem entlam ing bir-biriga juda yaqin (< 10 mkm) joylashganligi sababli,
ularning param etrlari ham bir-biridan deyarli farq qilmaydi (egizaklik prinsipi).
Elementlar eskirganda, kuchlanish manbayi va tem peratura o ‘zgarganda ularning
parametrlari ham bir xilda o‘zgarib, parametrlar korrelatsiyasi saqlanadi.
ISlarning ushbu xususiyati, diskret tranzistorli tuzilmalarda amalga oshirib bo ‘lm
aydigan, yuqori aniqlikdagi differensial kaskadlar, barqaror tok va kuchlanish
generatorlarini yaratish imkonini berdi. A1S m ahsulotlari turlari ko'p bo‘lishiga
qaram asdan, ularning hammasida, sxemotexnik umumlashtirish va loyihalashni
yengillashtirish maqsadida, chegaralangan sonli negiz elementlar: sodda
kuchaytirgich kaskadi, differensial kuchaytirgich, barqaror tok generatori,
o‘zgarmas kuchlanish sathini siljituvchi qurilma, chiqish kaskadi va boshqalardan
foydalaniladi. Ular asosida integral mikrosxemotexnikaning OKlari va analog
ko'paytirgichlari yaratilgan bo‘lib, istalgan analog funksional masala amalda hal
qilinishi mumkin.
Umumiy m a’lumotlar. Signal manbayi quw ati yetarli bo‘lmaganda
yuklama RVu deb ataluvchi bajaruvchi qurilma normal ishlashi uchun
kuchaytirgich qurilmalardan foydalanish zarurati tug‘iladi. Akustik
tizimlar, elektron — nur trubkalar, keyingi kuchaytirgich kaskadning
kirishi va boshqalar yuklama bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Kirish signali manbayi yoki datchik turli noelektr kattaliklarni elektr
signalga birlamchi o'zgartiradi. M ikrofon, detektor, fotoqabulqilgich,
awalgi kuchaytirgich qurilma chiqishi va boshqalar kirish signallari
manbayi b o ‘lib xizmat qiladi. Yuklamada hosil qilinishi zarur quvvat
yordam chi kuchlanish m anbayidan (to ‘g ‘rilagich, akkum ulator,
batareya) olinadi. Energiyani kuchlanish m anbayidan yuklam aga
uzatishda kuchaytirgich qurilma yoki kuchaytirgich “vositachilik”
qiladi. Ideal kuchaytirgichning eng umumiy xususiyati kirish quw ati Rkir
ni Rch,q ga quyidagicha ko'rinishda o‘zgartirishdan iborat:
Ya’ni, chiqish kuchlanishi qiymati kuchaytirgich ishlayotgan
sharoitga, xususan, yuklama qarshiligi va kirish signali m anbayining
ichki qarshiligiga bog‘liq bo‘lmasligi kerak.
Bu shart ideal kuchaytiigichlardagina bajariladi. Ularning chiqishida
cheksiz quvvat ajraladi va kirishda mutlaqo energiya sarflanmaydi.
Real kuchaytirgich xususiyatlari esa ideal kuchaytirgich xususiyatlariga
biroz yaqinlashadi.
Kuchaytirgich deb manba energiyasini kirish signali qonuniyatiga
mos ravishda chiqish signali energiyasiga o ‘zgartiruvchi qurilmaga
aytiladi.
Kuchaytirishni ta ’minlash uchun ideal kuchaytirgich o ‘z tarkibida
kirish signali ta ’sirida qarshiligini chiziqli o ‘zgartuvchi elem entga ega
bo'lishi zarur. Lekin, hozirgi kungacha qarshiligini chiziqli o'zgartuvchi
kuchaytirgich elem entlar mavjud emas. Shuning uchun kuchaytirishni
amalga oshirishi mumkin bo'lgan boshqariluvchi elem ent sifatida ВТ
va M Tlar ishlatiladi. Nochiziqli VAXga ega bo'lgan holda, tranzistor
am alda boshqariladigan qarshilikni ifodalaydi. Qarshilik qiymati
tranzistorning ulanish usuli, boshqaruvchi signal qiymati va ishorasiga
bog'liq bo'ladi. Tranzistorlarning asosiy kamchiliklari bo'lib VAXining
nochiziqligi va tem peraturaga bog'liqligi hisoblanadi.
Kuchaytirgichning tuzilish sxemasi 8.3-rasmda ko'rsatilgan bo'lib,
u kirish RKJlt va chiqish RCHIQ qarshiliklari hamda kuchlanish manbayidan
tashkil topgan. Kuchaytirish kaskadi, ko'p kaskadli kuchaytirgich yoki
OK kuchaytirgich bo'lib xizmat qilishi mumkin. Kuchaytirgichning 1 va 2 kirish
elektrodlariga kuchaytirilishi zarur bo'lgan signal manbayi (datchik) ulanadi.
Datchik EYKgeneratorili ^ ek v iv alen t ikki qutblilik (8.3, a-rasm) yoki ichki
qarshiligi Ra bo'lgan tok generatori Ia (8.3,b-rasm) sifatida ko'rsatiladi.
Agar Rkir» R g bo'lsa, kuchaytirgichni boshqarish kuchlanish bilan amalga
oshiriladi. Bu holda kirish toki e ’tiborga olmasa bo'ladigan www.ziyouz.com
kutubxonasi darajada kam va kuchaytirgich kirishida f/m signal Eaga yaqin bo‘Iadi.
Rkir< vaqtda kirish kuchlanishini e ’tiborga olmasa ham bo‘ladi. Bu holda
kuchaytirgichni boshqarish tok bilan, RKllf^Ra bo'lganda esa boshqarish quvvat
bilan amalga oshiriladi. Y uklam a 3 va 4 elektrodlarga ulanadi. Agar Ryil» RCHIQ
bo‘lsa, kuchaytirgich yuklamada kuchlanish manbayi EYK Ec ga qadar UCH,Q
kuchlanish hosil qiladi, bunda chiqish toki e ’tiborga olmaydigan darajada kam
bo‘ladi. Bunday rejim potensial chiqish deb ataladi. tfK(« / ? c///0bajarilganda esa,
chiqishda kuchaytirgich qisqa tutashuvga yaqin rejimda ishlaydi va chiqish toki E ^
R ^ ^ ga qadar, chiqish kuchlanishi esa e ’tiborga olmasa bo‘ladigan darajada
kichik b o ‘ladi. Bu rejim tokli chiqish deb ataladi. Kuchaytirgichlarning
tasniflanishi. Kuchaytirgichlar turli belgilariga ko‘ra tasniflanadi: kuchaytirish
koeffitsientlari, kirish va chiqish qarshiliklari, o ‘tkazish polosasi (ishchi ch astotalar
diapazoni), kuchaytirilgan signal buzilish darajasi va boshqalar. Har qanday
kuchaytirgich piravordida quvvat kuchaytirgich bolishiga qaramasdan,
kuchaytiriladigan kattaliklari turiga qarab, ularni kuchlanish, tok va quvvat
kuchaytirgichlarga ajratiladi. Kirish qarshiligi signal manbayiga nisbatan yuklama
vazifasini bajaradi. Shuning uchun RKm qanchalik katta bo'lsa, signal manbayi
shunchalik kam yuklatilgan bo'ladi va uning kuchlanishi kuchaytirgich kirishiga
yaxshiroq uzatiladi. Chiqish qarshiligi kuchaytirgichning yuklatilishga qodirligini
ifodalaydi: u qanchalik kichik bo‘lsa, tashqi yuklama shunchalik katta tok olishi va
uning qarshiligi shunchalik kichik bo‘lishi mumkin.Yuqoridagi ifodalarda kirish va
chiqish toklar, kuchlanishlar o‘zlarining o ‘zgaruvchan tashkil etuvchilari bilan
ko‘rsatilgan, signallar sinusoida ko‘rinishida bo‘lgan holda ularning ta ’sir etuvchi
qiymatlari. Agar kaskad kuchlanish bilan boshqarilsa va potensial chiqishga ega
bo‘lsa, kuchaytirgich kuchlanish kuchaytirgich deb ataladi va u kuchlanish bo‘yicha
kuchaytirish koeffitsienti K v bilan ifodalanadi. Agar kaskad tok bilan boshqarilsa
va tokli chiqishga ega bo'lsa, kuchaytirgich tok kuchaytirgich deb ataladi va u tok
kuchaytirish koeffitsienti Kt bilan ifodalanadi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan
raqamli elektron tizim lar analog tizimlar o ‘rnini butunlay egallay olmaydi,
chunki tabiatda kechadigan jarayonlar (biriamchi axborot) uzluksiz qonuniyat
bo‘yicha sodir boladi va insonning axborot qabul qiluvchi, reseptor ap parati
analog o ‘zgartgich kabi ishlaydi. D em ak, signallarni o ‘zg artirishning
boshlang‘ich va oxirgi bosqichlari analog bo‘lmasligining iloji yo‘q. Ushbu
axborotga ishlov berishni raqam li ko‘rinishda olib borish ma’qulroq. Natijada,
axborotga ishlov berishda raqamli usullardan foydalanuvchi har qanday tizim
analog va raqamli signallarni o ‘zaro o'zgartuvchi tizimlarga ega bo‘lishi shart.
Ular analog — raqamli (.AROi) va raqam li — analog o,'zgartgichlar (R 4 0 ‘)
deb ataladi. Nihoyat, shunday masalalar bor-ki, ularda qurilmaning tezkorligi
va uni amalga oshirishning soddaligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi,
signallarni o‘zgartirishda yuqori aniqlik ham talab etilmaydi. Bunday hollarda
analog qurilmalarsiz masalani hal etib bo'lmaydi. Signalni o^zgartirish turlari.
Analog signallarga ishlov berilganda ular kuchaytirilishi, ko‘paytirilishi,
solishtirilishi, qiymati chegaralanishi, chastotasi filtrlanishi va boshqa o
‘zgartishlarga uchrashi mumkin. Kuchaytirish, solishtirish, ko‘paytirish kabi signal
o'zgartishlar keng ko‘lamda ishlatiladigan, sanoatda seriyali ishlab
chiqarilayotgan analog integral mikrosxemalar (AIS) yordamida amalga
oshiriladi.Kuchaytirish deganda signal (kuchlanish yoki tok) am plitudasi,
kuchlanish manbayi energ iyasini ch iq ish signali energiyasiga o ‘zgartirilishi
hisobiga chastotalarning chegaralanm agan oralig'ida nochiziqli buzilishlarsiz ^
m a r t a ko‘paytirish tushuniladi. Signallarni kuchaytirish operatsion
kuchaytirgich (OK) lar, videochastotalarning keng polosali va Y U C H kuchay
tirg ich lari yordam ida amalga oshiriladi. Chiziqli analog o‘zgartirislilarm amalga
oshirishda OK negiz qurilma bo‘lib xizmat qiladi. Nochiziqli analog
o‘zgartirishlarni amalga oshiruvchi asosiy qurilma sifatida signallarni analog
kolpaytirgich xizmat qiladi. U ikkita kirishga ega bo‘lgan o ‘zgartgichdan iborat
bo‘lib, X va Y analog kattaliklar ko‘paytmasi UcmQ ni aniqlaydi: UCHIQ=KXU,
bu yerda: К — masshtablovchi koeffitsient bo‘lib A' va Y ga bog‘liq emas.
Signallarni analog ko'paytirgich universal qurilm a b o ‘lib, u ko‘paytirish,
bo‘lish, darajaga ko‘tarish, ildiz chiqarish kabi amallarni bajarish uchun
ishlatiladi. Ko‘paytirgichlar asosida barcha turdagi detektorlar, modulator — demodulyatorlar, aktiv filtrlar, boshqaruvchi generatorlar va boshqalar hosil qilinadi. Komparator ikkita analog kattalik U! va U2 ni m a’lum aniqlik A
bilan solishitirish funksiyasini bajaradi. K om parator OK asosida yaratilgan nochiziqli ТА bilan qamrab olingan maxsus qurilmadir. U istalgan shakl va davomiylikdagi signallarni hosil qilish, o ‘lchash va analog axborotni raqamliga o ‘zgartirish uchun ishlatiladi. Ba’zi kuchaytirgichlarda kirish va chiqish kuchlanishlari bog‘liqligi chiziqli b o ‘ladi. Q ator holatlarda ortib boruvchi yoki kamayuvchi uzatish koeffitsientli kuchaytirish zarur bo‘ladi. Bunda OKlarning ТАzan jirla ri ch iziq li (re z isto r) va n o ch iziq li (d io d , sta b ilitro n )
elementlardan tuzilgan murakkab bo‘lgichlar ko‘rinishida yaratiladi. Bunday qurilm alarda chiqish signali kirish signalining m a’lum qiymatidan boshlab o ‘zgarmas bo‘lib qoladi. Aktiv filtrlar o ‘zgartirilayotgan to‘liq spektrdan zarur chastotalar diapazonini ajratib olish uchun ishlatiladi. Diskret elektronikada asosan LC — yoki RC — konturlar ko'rinishidagi passiv elementlardan tashkil
topgan an ’anaviy filtrlar ishlatiladi. Mikroelektronikada filtrlarning asosiy elem en ti b o 'lib , chiziqli TAga ega b o ‘lgan, operatsion kuchaytirgich xizmat qiladi.
|
