MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA FILIALI
“Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasb ta’limi ”
“Pedagogika. Psixologiya” fanidan
M U S T A Q I L I SH I
Qabul qildi: X.Qodirov
Farg’ona shaxri - 2022
Psixologiya fani va milliy psixologiyani o‘rganish axamiyati.
Reja:
1. Psixologiya tushunchasi.
2. Psixologik ta’limotlar tarixi
3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o‘rni.
4. Psixologiya tarmoqlari.
Mavzu yuzasidan tayanch so‘zlar:
• Psixika.
• Ruh.
• Jon.
• Ilmiy psixologiya psixik jarayonlar
• Psixologik xolatlar
• Maxsus tarmoqlar
• Determinizm.
• Hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi - psixologiya tarmoqlari.
• Persepsiya -appersepsiya
Psixologiyaning predmeti. «Psixologiya” so‘zi ikkita grek so‘zlaridan — «psyche” — jon, ruh va «logos” — ta’limot, ilm so‘zlaridan iborat bo‘lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga aloqador barcha xodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmetini har birimizning tashki olamni va o‘z-o‘zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan hislatlar tashkil etadi. Psixologiya bo‘yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir, deb ta’rif berishadi. Psixika — bu inson ruxiyatining shunday xolatiki, u tashki olamni (ichki ruxiy olamni ham) ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Lekin bu qisqa ta’riflardan psixikaga aloqador jarayonlar ongning aks ettirish shakllari ekan, degan yuzaki xulosaga kelish noto‘g’ri bo‘ladi. Chunki inson psixikasi va uning ruhiy olamiga aloqador hodisalar va jarayonlar shu qadar murakkab va xilma-xilki, biz ba’zan o‘z-o‘zimizni xam tushunmay qolamiz. Shuning uchun ham odamlarning bilimdonligi nafaqat tashqi olamda ro‘y berayotgan ob’ektiv hodisalar mohiyatiga aloqador bilimlar majmuiga ega bo‘lish bilan, balki hayotda munosib o‘rin egallash, o‘z ichki imkoniyatlari va salohiyatidan samarali foydalangan holda faoliyatini oqilona tashkil etishning barcha sirlaridan boxabar bo‘lish, o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir ko‘rsatishning usullarini bilish va ulardan o‘z o‘rnida unumli foydalanishni nazarda tutadi. Psixologik bilimdonlikning murakkabligi aynan shundaki, atrofimizdagi narsalar va hodisalarning mohiyatini bevosita his qilib bilishimiz mumkin, lekin psixik hayotga aloqador bo‘lgan jarayonlarni, o‘zimizda, miyamiz, ongimizda ro‘y berayotgan narsalarning mohiyatini bilvosita bilamiz. Masalan, o‘rtoqlarimizdan biri bizga yoqadi, doimo bizda yaxshi, ijobiy taassurot qoldira oladi, lekin uning u yoki bu xatti — harakatlarini bevosita ko‘rib, baholab, taxlil qilolsak-da, unga nisbatan xis qilayotgan mehrimizni, uzoq ko‘rishmay qolganimizda uni sog’inayotganligimiz bilan bog’lik xisni bevosita ko‘rib, idrok qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Aynan shunga o‘xshash holatlar psixologiya o‘rganadigan hodisalar va holatlarning o‘ziga xos tabiati va murakkabligidan darak beradi va ularni boshqa turli hodisalardan farq qiladi.
Shunday qilib, psixologiya fani o‘rganadigan jarayonlar va hodisalar murakkab va xilma-xil. Ularni o‘rganishning ikki jihati bor: bir tomondan, ularni o‘rganish qiyin, ikkinchi tomondan oson ham. Oxirgi jihati xususida shuni aytish mumkinki, bu hodisalar bevosita bizning o‘zimizda berilgan, ularni uzoqdan qidirish, mavhum analogiyalar qilish shart emas, boshqa tomondan, ular o‘zaro bir-birlari bilan bog’lik va umumiy qonuniyatlar va prinsiplarga bo‘ysunadi.
Har qanday konkret fan boshqa fanlardan o‘z predmetining xususiyatlari bilan farq qiladi. Jumladan, geologiya ham, geodeziya ham yer haqida baxs yuritadi, ammo ularning bir-biridan farqi shundaki, geologiya yerning tarkibi, tuzulishi va tarixini o‘rgansa, geodeziya yerning ko‘lami va shaklini o‘rganadi. Psixologiya o‘rganadigan hodisalarning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash yanada qiyinroq. Bu xodisalarni tushunish ko‘p jihatdan psixologiya fanini egallash zaruratiga duch kelgan odamlarning dunyoqarashiga bog’liq.
Qiyinchilik eng avvalo shundan iboratki, psixologiya o‘rganadigan hodisalar kishilar aqlida allaqachonlardan buyon alohida hodisalar sifatida bo‘rttirilib va hayotdagi boshqa ko‘rinishlardan ajratilib kelindi. Chindan xam shu narsa mutlako ravshanki, mening yozuv mashinkasini idrok etishim karshimdagi stol ustida turgan yozuv mashinkasining uzidan, yani real narsadan mutlako boshka va fark kiladigan narsa xisoblanadi, mening changida yurishga bulgan istagim xakikatda changida yurishga nisbatan allakanday boshka bir narsadir, mening Yangi yilni kutib olish xakidagi xotiram Yangi yil arafasida real real tarzda yuz berganiga karaganda fark kiladigan allakanday bir narsa xisoblanadi va xokazo. Shu tarika asta-sekin turli xil xodisalar tugrisidagi tasavvurlar tarkib topadi va ular psixik xodisalar (psixik funkciyalar, xususiyatlar, jaroyonlar, xolatlar va boshkalar) deb nomlana boshladi. Bu xodisalarning aloxida xarakterga ega ekanligi ularning odamlarnikurshab turgan tashki olamdagi xodisalardan fark kilishida, insonning ichki dunyosiga tegishli ekanligida kuzga tashlanadi. Ularni real xodisalar va faktlarga karama-karshi kuyiladigan ruxiy xayot (“psixika” degan terminning uzi yunoncha “psyuxe” suzidan kelib chikkan bulib, “rux” degan manoni bildiradi). Bu xodisalar “idrok”, “xotira”, “Tafakkur”, “idora”, “xissiyot” va boshka shu kabi nomlar bilan guruxlarga ajratilib, xammasi birgalikda psixika, kishining psixikasi, ichki dunyosi, uning ruxiy xayoti va xokazolar deb ataladigan tushunchalarni xosil kiladi.
Garchi kundalik mulokot davomida boshka odamlarni kuzatib yurgan kishilar xulk-atvorning turli xil faktlari (xarakatlar, kiliklar, ish bajarish va xokazolar) bilan bevosita munosabatda bulsalar xam, amalda uzaro birgalikda xarakat kilishga bulgan extiyoj ularni tashki xulk-atvor ortida yashirinib yotgan psixik jaroyonlarni farklay bilishga majbur kiladi. Kishining xatti-xarakatlari zamirida xamisha unga dasturilamal bulgan maksadlar, mayllar, u yoki bu vokeadan tasirlanish zamirida esa xarakteriga xos asosiy belgilar tushunilgan. Shuning uchun xam psixik jarayonlar, xususiyatlar, xolatlar ilmiy taxlil predmetiga aylanishidan ancha ilgari kishilarda bir-birlari tugrisida sodda psixologik bilimlar tuplana boshlagan. Bu bilimlar avloddan avlodga utgan xolda tilda, xalk ijodiyotida, sanat asarlarida uz ifodasini topa bordi. U, jumladan, makol va matallarda mujassamlasha boshladi: “Un marta eshitgandan kura bir marta kurgan afzal”, “Odat-kishining ikkinchi tabiatidir” va xokazolar.
Kishining shaxsiy xayot tajribasi xam unga psixika xakida muayyan tasavvur bera oladi: biron bir tekstni kaytadan ukib chikish uning kishi xotirasida yaxshirok saklanib kolishga yordam beradi, garchi “Takrorlash - ilmning onasi” degan makol unga tanish bulmasa xam, uz shaxsiy tajribasidan bilib oladi.
Ijtimoiy va shaxsiy tajribada yuzaga kelgan sodda psixologik malumotlar ilmiy psixologiyagacha yaratilgan psixologik bilimlarni tashkil etadi. Ular ancha keng mikyosli bulishi, malum darajada tevarak-atrofdagi kishilarning xulk-atvoriga karab ish kilishga erdam berishi, bir muncha tugri bulishi va vokelikka mos kelishi mumkin. Lekin umuman olganda, bu bilimlar sistemalilikdan, teranlikdan, isbotlilikdan maxrumdir va shunga kura xam bilimlar kishi psixikasi tugrisida odamlar bilan ularning u yoki bu xilda kutilayetgan xolatlardagi xulk-atvorini taxmin kilish imkonini beradigan xamda ilmiy, yani obektiv va ishonarli bilimlarni talab kiladigan jiddiy ish olib borish uchun mustaxkam negiz bula olmaydi.
Ilmiy psixologiyaning predmeti deyilganda, avvalo, psixik xayetning konkret faktorlari nazarda tutiladi, psixik xayetga doir xar bir fakt esa xam mikdor, xam sifat jixatdan xarakterli xususiyatlarga ega. Masalan, psixologiya fani insonning tevarak-atrofdagi narsalarni idrok kilish procyessini tekshirib, juda muxim faktni aniklangan: idrok sharoitlari uzgarib tursa xam, idrok kilingan predmetning inson ongidagi obrazi nisbatan uzgarmay kolaverar ekan. Masalan, ushbu satrlar bitilgan saxifa yorug kuyosh nurida xam, korongilikda xam, elektr bilan yoritilgan joyda xam kogozdan sinib kaytuvchi nurlaring fizikaviy xarakteristikasi garchand xar xil yoritilish chogida shu kadar xilma-xil bulishiga karamay, oppok shaklida idrok kilinaveradi. Mazkur xolatda tasavurimizda psixologik faktning sifat xarakteristikasi xosil buladi. Psixologik faktning mikdoriy xarakteristikasiga misol bulib muayyan bir kishining tasir kursatuvchi kuzgatuvchidan tasirlanish vaktining ulchovi xizmat kilishi mumkin. Tasirlanish tezligining eksperimentda kuzatiladigan individual farklari ilmiy tadkikotda aniklanadigan psixologik faktlar xisoblanadi. Ular sinovdan utayotgan turli kishilar psixikasining bazi bir xususiyatlarini mikdoriy jixatdan baxolashga imkon beradi. Lekin psixologik fakt kanchalik kizikarli bulishidan katiy nazar, ilmiy psixologiya uni tariflash bilangina cheklana olmaydi. Ilmiy jixatdan bilish xodisalarni tasvirlashdan ularni tushuntirib berishga utishni mukarrar talab kiladi. Keyngisi ana shu xodisalar buysunadigan konunlar moxiyatining ochib berilishini takozor etadi. Shuning uchun xam psixologik faktlar bilan birgalikda psixologik konunlar psixologiyada urganiladigan predmet bulib yuzaga chikadi. Jumladan , bazi bir psixologik faktlarning yuzaga kelishida xar gal buning uchun tegishli shart-sharoitlar mavjudligi mukarrar, yani konuniyatli bulishi kuzatiladi. Masalan, idrok etishinig yukorida keltirilgan nisbiy barkarorligi konuniyatli xarakterga egaki, bunda fakat rangni idrok etishgina emas , balki narsaning katta-kichikligi va shaklni idrok etish xam barkarordir. Maxsus tadkikotlar shuni kursatadiki , idrokning barkarorligi kishida avval boshidanok, yani tugilishi bilanok mavjud bulgan emas. U asta-sekinlik bilan, katiy konunlarga binoan shakllana boradi. Agar idrokning barkarorligi mavjud bulmaganida, kishi tashki muxitda muljalni tugri ola bilmasdi - tevarak-atrofidagi narsalarga nisbatan uning xoloti salgina uzgarishi bilan kuz ungida turgan olamning manzarasi keskin uzgarib ketavirar, narsalar notugri idrok etilaveradi. Konuniyatli alokalarni bilishning birgina uzi konuniyatning namoyon bulishi uchun vosita xisoblangan konkret mexanizimlarni tushuntirib bera olmaydi. Shuning uchun psixologiyaning vazifasi psixologik faktlar va konuniyatlarni urganish bilan bir katorda psixik faoliyatning mexanizimlarini aniklashdan iboratdir. Masalan, kuzining tur pardasiga tasir utkazish natijasida ruy beradigan jarayenlar bilan kuz sokkalarini tutashtiradigan va kochiradigan mushaklarining zurikishi natijasida xosil buladigan xayajonlanishning uzaro birgalikda xarakati narsadan uzoklashish chogida uning xajmini idrok etishning nisbiy barkarorligini taminlovchi mexanizmlardan biri bulib xisoblanadi. Garchi narsa uzoklashganda uning kuz tur parladarining tasirchan tukimararidagi tasviri tegishli tarzda kichrayadi, amma kuzning sokkalari bir-biridan kochishi chogida kuz mushaklarining zurikishi uzgarayotib, narsaning kichraygani emas, balki uning uzaklashgani xakida axborot beradi. Psixik faliyat mexanizmlari u yoki bu psixik jarayonni amalga oshiradigan konkrat anatomik-fiziologik apparatlarning ishlashini takozo kilgani uchun xam psixologiya bu mexanizmlarning tabiati va xarakatini boshka fanlar (fiziologiya, biofizika, bioximiya, kebernetika va boshkalar) bilan birgalikda ochib beradi. Shunday kilib, psixologiya fan sifatida psixikaning faktlarini, konuniyatlarini va mexanizmlarini urganadi Amma shu narsa ravshanki, keltirilgan tarif xam psixologiyaning predmeti tugrisida suz yuritilganda bu psixik jarayonlar, xususiyatlar, xolatlar va shu kabilarni urganadigan fan ekanligi xakidagi ananaviy tariflar kabi juda muxim izox talab kiladi. Psixik xodisalarning “aloxida xodisalardan” ekanligi, ularning “ichki dunyoni” tashkil etish xakidagi takidlari uz xolicha psixikaning moxiyatini, uning uziga xos xususiyatlarini ochib bera olmaydi.
Psixika nima degan savolga javob berishdan oldin, eng avvalo, psixik xodisalarning moxiyati va xarakteri xakidagi tasavvurlar asrlar davomida kanday uzgarib borganligiga, kiskacha bulsada nazar tashlash shart.
Yukoridagi malumotlarni mustaxkamlash uchun “Akliy xujum” usuli kullanilishi mumkin. Bunda ukuvchilarga ukituvchi tomonidan kuyidagi savollar bilan murojat kilinadi va shu savollar yuzasidan xamma ukuvchilar uz fikrlarini bayon etadilar.
1. Psixologik bilimlarning xar bir inson uchun axamiyati.
2. Psixologiya fan sifatida, u urganadigan xodisalar va konuniyatlar.
3. Psixikaning namoyon bulish shakllari va ularning uzaro boglikligi.
4. Psixologiya rivojlanayotgan fanlar tizimida.
5. Ilmiy psixologiyaning predmeti deyilganda nima tushunasiz.
2. Psixologik talimotlar tarixidan Ijtimoiy xayot extiyojlari kadim zamonlardan buyon kishini tevarak-atrofidagi odamlarning psixik jixatdan tuzilish xususiyatlarini farklay bilishga va ularni uz xatti-xarakatlarida xisobga olishga majbur etib kelgan. Dastlab bu xususiyatlarga jonning tasiri deb izox berilgan. “Jon” tushunchasining paydo bulishi ibtidoiy xalklarning animistik karashlari bilan boglikdir. Ibtidoiy odamlarning tasavvurida rux tanadan batamom ajralmagan buladi. Bunday tasavvurlar xayot xodisalari va ongni, shu jumladan, uyku, ulim, xushdan ketish va shu kabilarni noilmiy, primetiv-materialistik tarzda talkin kilish okibatida tarkib topgandir. Ibtidoiy odam bu xildagi xodisalarning sabablarini tushuntirib berish vositalariga ega bulmasdan, bevosita idrok kilinadigan yuzadagi narsani xakikiy moxiyat sifatida kabul kilib kelgan. Jumladan, tush kurish uxlayotganda tanani tark etib, er yuzida kezib yuruvchi ruxning taassurotlari deb tasavvur kilingan. Ibtidoiy odam ulimni xayotiy jarayonning boskichi deb tushunmaganlar. Shu bois ulim uykuning bir turi sifatida idrok etilib, bunda rux allakanday sabablarga kura tanaga kaytib kelmaydi deb izoxlangan. Ibtidoiy odam bu xodisalarni taxminan kuyidagicha tushungan: rux - kishining aynan uzi, uning extiyojlari va odatlari, xayot kechirish shart-sharoitlari tirik odamlarnikidekdir. Marxumlarning ruxlari xam guyo odamlarniki kabi mashgulotlar va social tartib mavjud bulgan xamjamiyatni tashkil etarmish. Tirik odamlar va marxumlarning ruxi uzaro alokada bulib, moddiy va xujalik jixatdan bir-biriga boglikdir.
Yovvoyi odamlarning tabiat karshisidagi ojizligi sababli individ xam, jamiyatning xam ruxan tobeligi xakidagi tasavvurlar natijasida ruxga toat-ibodat tarzidagi munosabatlar tarkib topdi. Bu esa dinning dastlabki shakli edi. Keyinchalik jamiyat tarakkiy eta borgan sari, rejalashtirish va ijroning, jismoniy mexnat va “ishlab chikarishning mayenaviy kuchlari”ning tabakalashuvi, sinfiy jamiyatning borishi munosabati bilan jonning moddiylikdan xoli tabiati xakidagi goyalar paydo buldi. Shu bilan birga oldingi antimistik, afsonaviy tasavvurlar urnini ruxni borlikning naturfilosofik manzarasi nuktai nazardan tushuntirishga urinishlar egallay boshladi. Insoniy naturfilosoflari - Fales (eramizdan oldingi UP-U! asrlar), Anaksimen (eramizdan oldingi U asr) va Geraklit (eramizdan oldingi U!-U asrlar) ruxi olamning ibtidosini tashkil etuvchi narsa (suv, xavo, olov)ning odamlar va xayvonlarga jon ato etuvchi shakli tarzida talkin kilishgan. Kadimgi yunon faylasuflarining bu goyani izchillik bilan utkazishlari materializmning uziga xos shakli - materiyaning jonliligi tugrisidagi xulosalarga olib keldi. Bu materialistik goyalarning Demokrit (eramizdan oldingi U-1U asrlar), Epikur (e.o. 1U-Sh asrlar) va Lukreciy (e.o. 1asr) kabi atomistlar tomonidan rivojlantira borishi okibati ularok, rux tanaga jon bagishlovchi moddiy jism, shuningdek moddiy asos xisoblanmish akl, yani, boshkacha kilib aytganda, xayotning butun jaroyonini boshkarish vazifasini bajaruvchi idrok bilan idora etiladigan azo sifatida talkin etila boshladi. Rux bilan akilning uzi tananing azolari bulgani uchun ularning uzi xam tana xisoblanadi, va atomistlarning fikriga kura, sharsimon, kichik va shuning uchun xam ancha xarakatchan atomlardan tarkib topadi. Bu fikrning soddaligiga karamay unda jonli narsa - tananing eng sodda funkcyalaridan tortib to psixikasiga, akl-idrokka kadar jonliligi tasdiklanishi progressiv xol edi. Shunday kilib, faoliyatini ilmiy tushunish yulidagi dastlabki yirik muvaffakiyatlar uning fizikaviy olam konunlariga buysunishini isbot kilish bilan, uning kurinishlari organizmning anotomik-fiziologik tuzulishiga boglikligini kashf etish bilan uzviy boglikdir. Shu bilan birga usha davr materializm namoyondalari ixtiyoridagi malumotlar yordamida kishiga xos mavxum mantikiy tafakkur kanday bulishini, shaxsning manaviy fazilatlari kay tarika tarkib topishini, kishining maksad kuzlashi va gavdani uz izmiga buysundira bilishi kobiliyati kay yusinda tamin etilishini va shu kabilarni tushuntrib berish kiyin edi. Chinakamiga insoniy xulk-atvoriga oid ushbu alomatlarni atomlar xarakati doirasidan tashkariga olib chikish, “sharbatlar” aralashmasi yoki miyaning tashki tuzilishi bilan tushuntirish mumkin emas edi. Bu esa kuldorlik jamiyati manfaatlarini ximoya kiladigan faylasuflarning psixika xakidagi idealistik karashlarning rivojlanishi uchun - sharoit yaratib berdi. Bu faylasuflar oarsida Aflotun (e.o. 428/427-347 yillar) aloxida ajralib turadi. U jonning kismlari tugrisidagi tushunchani yaratdi. Shunday kismlardan: 1. akl-idrokni; 2. jasoratni; 3. orzu-istakni aloxida ajratib kursatadi va ular tananing turli kismlari (bosh, kukrak,korin bushligi)ga joylashgan buladi degan fikrni ilgari surdi. Aflotunning fikricha, jonning kismlarda bir xil taksimlangan bulib, ulardan birining boshkalariga karaganda ustun bulishi individning u yoki bu social guruxiga mansubligini belgilaydi. Jumladan, oddiy mexnatchilar jon kuyi kismining, yani nafsning ustunligi bilan ajralib turadilar. Ularning azaliy kismatlari-uzlarida ruxning akl-idrokli, oliy kism xukumron bulgan aristokratlarga - faylasuflarga xizmat kilish emish. Bu urinda Aflotun dunyokarashlarining sinfiy moxiyati yakkol namoyon buladi. Ularning “goyalar” kurinmas, lekin tabiatning narigi tomonidagi oliy dunyoni tashkil etuvchi azaliy va uzgarmas moxiyatlari ekanligi tugrisidagi talimoti katta axamiyatga ega buldi. Jonning akl-idrokli kismi omanat tanaga jo bulgunga kadar ana shu dunyoga daxldor. U tanaga jo bulib olgach, tugilishga kadar kurilgan narsalarni eslay boshlaydi. Xotiralar kanchalik erkin bulsa, unda xakikiy bilimlar shunchalik kup ochilib boraveradi. Aflotun psixologiyada dualizmning, yani moddiy va ruxiy olamni, tan bilan psixikani ikkita mustakil va antogonistik ibtidolar tarzida tushuntiradigan talimotning asoschisidir. Aflotunning dualizmiga karaganda uning shogirdi Arastu (eramizga kadar 384-322 yillar)ning talimoti ancha muvaffakiyatli ravishda ilgarilab ketdiki, u psixologik fikrlarni tabiiy-ilmiy asosda kayta kurib, uni biologiya va tibbiyot bilan bogladi. Arastuning “Jon tuxrisida”gi asari psixoligiyaning bu davrga kelib uziga xos bilimlar soxasi sifatida ajralib chikkanligidan dalolat beradi. Uning yutuklari xam xayvonlardagi, xam odamlardagi konret xayotiy kurinishlarni kuzatish, tasvirlash va taxlil kilish bilan boglik edi. Arastu ruxiy faoliyatni urganishning tajriba metodini, obekiv metodni ximoya kilib chikkan edi.
Iskandar Zulkaynarning yurishlari davrida uning tarbiyachisi bulmish tabiatshunos Arastuning kuz ungida turgan tabiiy sharoitlarga muvofiklashgan rang-barang xayvonot dunyosi namoyon buldi. Bu esa Arastuning jon xakidagi talimotini yaratishi uchun shart-sharoit yaratdi. Arastuga kadar materialistlar xam, idealistlar xam rux va tana bir-biridan aloxida yashashi mumkin, deb xisoblashardi. Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bulib rux va jonli tananing ajralmas ekanligi goyasini ilgari surdi. “Rux dargazab bulayotgan deb aytish biron-bir kimsaning rux mato tukiyapti yoki rux uy kuryapti deyishi bilan barobardir”, - deb yozgan edi Arastu. Jon kisimlarga xarakatga keltirish, akl-idrok kabi turlariga oid kobiliyatlarda namoyon buladi. Birinchi kobiliyat usimliklar uchun, ikkinchi va uchunchisi xayvonlar uchun, turtinchisi odam uchun xosdir. Usimliklar, xayvonlar ruxi va akl-idrokli zot ruxi tugrisidagi talimotlari bilan Arastu oliy kobiliyatlar sodda kobiliyatlardan va ularning negizida paydo budishini bildiradigan rivojlanish princpini joriy etdi; odamda xayot va psixika rivojlanishining ibtido darajasi mavjuddir. Sezgi dastlabki bilish kobiliyati xisoblanadi. U “mum temir va oltindan yasalmagan bulsada, muxrning izini kabul kilganidek”, predmetlarning materiyasiz xolida xis etilgan shaklni kabul kiladi. Sezgi tasavvurlar shaklida iz koldiradi. Arastu ilgari sezgi azolariga tasir utkazgan narsalar obrazlarning tasavvur tarzida mavjudligini kashf etadi. U shuningdek bu tasvirlar uxshashligi, turdoshligi va keskin farklanishi kabi uchta yunalishda birlashuvini xam kursatadi, bu bilan psixik xodisalar associaciyasi (boglanishi)ning asosiy turlarini ochib beradi. Arastu organizmning tabiatdan olgan imkoniyatlarini fakat uzining xususiy faolligi orkali ruyobga chikarishiga asoslangan xolda xarakterning real faoliyatida shakllanishi tugrisidagi nazariyani ilgari surdi. Kishining adolatparvar va kungulchang bulishi uning adolatdi va meyoridagi xarakatlarni tez-tez takrorlayverishi natijasida ruy beradi. Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning talimotlari keyingi asrda psixologik goyalarning rivojlanishida tayanch tukta, asos buldi. Asta-sekin rux xakidagi tushuncha xayotning barcha kurinishlariga nisbatan kullanilavermasdan, fakat xozir bir psixika deb atayotgan darajaga nisbatan kullanila boshladi. Psixika kategoriyasining zamirida ong xakidagi tushuncha maydonga keldi. Kishi fakat idrok va tafakkurga ega bulib kolmasdan, balki ularning unga mansubligini etirof etishga, ixtiyoriy xarakatlar kilibgina kolmasdan, balki bu xarakatlarni uning uzi kilayotganligini bilishga xam kodirdir. Bir vaktlar yagona xisoblangan rux xakidagi tushuncha organizmning tuzilishi va funkciyalarini tajriba tarikasida tatkik etish borasidagi tarakkiyotning, shuningdek social extiyojlarning tasiri ostida birkancha mayda tushunchalarga bulinib ketdi. Eramizdan oldingi III asrda aleksandriyalik vrachlar Gerofil va Erazistrat nervlarni kashf etishdi va ularning pay va chandirlardan farkini aniklab berishdi. Bu vrachlar psixik funkciyalar miyaning kuzgatilishiga boglik ekanligini muntazam ravishda urganib borishdi. Umuman gavda emas, balki tananing ayrim azolarigina psixika bilan chambarchas boglikligi aniklandi. Xayotning xar kanday kurinishiga asos buladigan rux bilan sezgilar va xarakatlarning asosi sifatidagi ruxni ikkita xar xil guruxlarga bulib chikdi.
Eramizdan oldingi II asrda rumlik vrach Galen fiziologiya va tibbiyotning yutuklarini umumlashtirib, psixikaning fiziologik negizi xakidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yakinlashib keldi. U dikkat, xotira, muloxaza ishtirok etadigan xarakatlarning kishi, masalan, uykusid a bajaradigan xarakatlardan chegaralanishini kursatib berdi. Unisi xam, bunisi xamrux bilan idora kilinadi, lekin birinchi xolda kushimcha momentlar ishtirok etadi. Ong tugrisida paydo bulgan tushuncha idealistik falsafa tomonidan foydalanildi. Idealistik falsafa kullik revolyuciyasi va grajdanlar urushi Rim imperiyasini larzaga keltirib turgan sharoitda din va mistika bilan til biriktirgan xolda gullab-yashnayotgan idealistik filosofiya tomonidan foydalanilgan edi. Oldiniga Plotin (eramizning III asri), sungra esa Avgustin (eramizning IV-V asrlari) ong xakidagi tushunchaga fakat idealistik tus berishgan edi. Barcha bilimlar ruxda mujassamlashgan, u esa uziga kaytish kobiliyatiga ega bulib, uz xususiy faoliyatini va uning kuz ilgamaydigan maxsulini xaddan ziyod aniklik bilan egallaydi deb xisoblanadi. Ruxning uz uzini bu xildani bilishi odamning tashki sezgi azolar orkali xosil kilinadigan tajribasidan tubdan fark kiladi. Keyinchalik bu nuktai nazar introspekcionizam nomi bilan atala boshladi. Xukumron diniy idealogiya odamda real olamga nisbatan salbiy munosabat uygotdi, real tajribadan maxrum bulgan psixologik bilimlarning tarakkiyoti tuxtab koldi. U yangi ijtimoiy-tarixiy sharoitlardagina yangidan bunyodga kelishi mumkin edi. Bunday shart-sharoitlar ishlab-chikarish kuchlari yuksala borishi, yangi ijtimoiy munomabatlarning paydo bulishi bilan tarkib topa boshladi. Xali feodalizm zaminidayok ilgor psixologik talimotlar paydo bula boshladi; feodalizm sirtmogidan kutilgan shaxsning ongi ruxning cherkov-diniy kocyepciyasiga karshi keskin kurash jarayonida karor topdi. Xar kanday talimotning umumiy xarakteri ana shu koncyepciyaga nisbatan munasabat bilan belgilanadi. Inkviziciyaning gulxanlari yangi social kuchlar ilgari surgan va ozodlikka chikayotgan tafakkurni yakson kila olmadi. Oldin Niderlandiyada,keyinchalik Angliyada burjua revolyuciyalari yuz berdi. Ijtimoiy extiyojlar tafakkur tarzini uzida tuntarish yasadi. Kishining xayot faoliyatini xam kushgan xolda tabiatni tajriba yuli bilan urganish va mexanistik tushuntirish tafakkur tarzi amal kiladigan princip bulib koldi. XVII asr biologik va psixologik bilimlar tarakkiyotidagi yangi davrni ochib berdi. Tanaga nisbatan xam, ruxga nisbatan xam karashlarda tub burilish yuz berdi. Inson tanasi mashinaga uxshatiladi, texnika kurilmalarining tuzilishi kanday principlarga asoslangan bulsa, tana tuzilishi xam shunday principlarga asoslangan deb tasavvur etiladi, binobarin tana xam mashina singari ruxning boshkarishiga muxtoj emas deb karaladi. Francuz olimi Dekart(1596-1650) tomonidan xulk-atvorning reflektor tabiatga ega ekanligini kashf etilishi ana shu goya bilan uzviy boglangandir. Buyuk francuz mutafakkiri yurakdagi mushaklarning ishlashi kon aylanishining ichki mexanikasi bilan boshkarib turilgani kabi xulk-atvorning xamma darajalaridagi boshka mushaklarning ishlashi xam xuddi soat mexanizmida millarning aylanishiga uxshasa kerak, deb taxmin kilingan edi. Refleks xakidagi tushuncha organizmning tashki tasiriga konuniy javob reakciyasi sifatida pado buldi. Demak mushaklar tashki turtkilariga ruxning xech kanday aralashuvisiz, nerv sistemasining tuzilishi etibori bilan xam javob kaytarishika kodirligini isbotlab berdi. Axir biz soat mexanizmining yoki jism yuzasidan kaytayotgan nurning xarakatini ruxning ishi deb aytmaymiz-ku. Xayvonlar xam uziga xos mexanizmlar bulib xisoblanadi, nervlardagi jarayonlar esa nurning kaytishi bilan miyadan mushaklarga utib aks etadi. Bu nuktai nazar chinakamiga revolyuciya bulib, nerv-mushak faoliyatini obektiv ravishda bilish vositasiga aylanadi. Dekart uzining “ nerv mashinasi” xarakatlaridan bunga kadar ruxgagina xos deb xisoblab kelgan kup sonli psixik xodisalarni keltirib chikarishga xarakat kilgan edi. U sezgilar, kuchli extiroslar kanday yuzaga chikishi mumkinligini tushuntirib berdi. Lekin u uz reflektor sxemasini butun psixik faoliyatga joriy eta olmadi. Uning talimotida rux tanadan allakanday mustakil va aloxida moxiyat sifatida, refleks bilan bab-baravar tarzda kuyilgandir. Dekartning dualizmini XVII asrning buyuk mutafakkirlari - birovlari materialistik nuktai nazardan, boshkalari idealistik nuktaiy nazardan rad etishdi. Konunlari psixologiyaning xam konunlari xisoblangan mexanik xarakatni yagona reallik deb elon kilgan ingliz materialisti Gobbs (1588-1679) ruxni butunlay rad etdi. Psixologiya tarixida birinchi marta rux xakidagi talimot bulmasdan, balki u tanadagi jarayonlarning soyasi kabi ruy beradigan ruxiy xodisalar xakidagi talimotga aylandi. Psixikani allakanday gayri oddiy kurinishdagi narsaga aylanishi evaziga olamning yaxlitligiga erishildi. Bu nuktai nazar epifenomenalizm deb nom oldi. Shuni unitmaslik kerakki, u uz davri uchun ilgor nuktai nazar xisoblanardi, negaki, bu nuktai nazar usha paytlarda xukumron bulgan allakanday ruxiy moxiyat yoki ruxiy kuchlar xakidagi ishonchlarni puchga chikardi. Niderlandiyalik materialistik faylasuf Spinoza (1632-1677) xam, Gobbs kabi, olamning bir butunligi tugrisidagi goyaning astoydil ximoyachisi edi. U ongni katta kulamga ega materiadan sira kam bulmagan real narsa deb xisoblardi. Uning shox asari bulmish “Etika” ning teoremelaridan birida “Goyalar tabiati va alokasi kanday bulsa, narsalarning tabiati va alokasi xam shundaydir” deyiladi. Tana xam, uning goyalari xam tabiatning usha mutlok tarkibiga kiritilgandir. Bu urinda Spinoza xuddi Gobbs kabi (refleks xakidagi talimotida Dekartga xam uxshab) ilmiy psixologiyaning asosiy principlaridan biri - determinizm principining jarchisi bulib chikdi. Bu principga kura barcha xodisalar moddiy sabablar va konunlarning tasiri ostida ruy beradi. Kishining xis-tuygularini, xatti xarakatini idora etuvchi konunlar uzlarining katiligi va anikligi jixatdan geometriya konunlariga uxshaydi, deb tasdiklanadi. “Etika” geometrik traktat shaklida yozilgan, unda bir koidaning mukarrar ravishda ikkinchi koidadan kelib chikishi xam bejiz emas. Mexanika, optika, geometriya soxasida erishilgan yutuklar psixologik fikrlar rivojiga samarali tasir kursatdi.
Fan tarixida birinchi bulib ongsizlik psixikasi xakidagi tushunchani ilgari surgan XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri Leybnic (1646-1716)ning talimotiga matematika, jumladan integral va differencial xisoblar kashf etilishi tasir etgan edi. Psixik xayot manzarasi arifmetik yigindi tarikasida emas, balki integral tarzda namoyon buldi. Leybnic tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi goyasiga tayangan xolda percyepciya (bevosita ongsiz idrok)ni appercyepciya (dikkat va xotirani uz ichiga olgan anglanilgan idrok)dan farklagan edi. Leybnic idealist bulgani uchun xam olamni kuplab ruxlar - “monad”lardan tarkib topgan deb xisobladi. Shu bilan birga u psixologiyaga juda kup yangiliklarni, eng avvalo, psixikaning onglilik va ongsizlik kurinishlarini urtasidagi murakkab nisbat xakidagi goyani olib kirdi. XVII asrda fanda va xayotda racionalizm xukumron edi. Unga kura xakkoniy bilimga fakat akl-idrok orkali erishish mumkin. Ilgor mamlakatlarda yuz berayotgan tub iktisodiy uzgarishlar, industrial revolyuciya, ilmiy bilimlarni amaliyotga tatbik etish uchun intilishlar XVIII asrda empirizm va sensualizm - tajriba va xis etiladigan bilishning “sof” akl-idrokdan afzalligi xakida talimotning, yani aklda xech kanday tugma goyalar va principlar bulishi mumkin emasligi xakidagi talimotning oldingi marraga kutarilishiga olib keldi. Bu talimotni ingliz faylasufi va pedagogi Jon Lokk (1632-1704) astoydil ximoya kilib chikkan edi. Uni emperik psixologiyaning asoschisi deb xisoblash kabul kilingan. Barcha bilimlarning tajribadan kelib chikishi xakidagi koida psixologiya uchun muxim axamiyatga ega buldi. Chunki u ruxiy xayotning konkret faktlari, oddiy xodisalardan murakkab xodisalarga utish yullari puxta urganilishini takozo etadi. Lokkning fikricha, tajribaning ikkita manbai bor: biri tashki sezgi azolarining faoliyati (tashki tajriba) va ikkinchisi uzining xususiy ishini idrok etuvchi aklning ichki faoliyati (ichki tajriba)dir. Kishi xech kanday goyalarga ega bulmagan xolda dunyoga keladi. Uning ruxi - “toza taxta” bulib, keyinchalik unga tajriba yozuvlari bitiladi. Tajriba oddiy va murakkab goyalardan tarkib topadi. Bu goyalar yo sezgilardan, yo ichki idroklardan xosil buladi. Ikkinchi xolatda ong real narsalarga emas, balki uz xususiy maxsuliga yunaltirilib, uzi bilan uzi bulib koladi. Lokkning refleksiya talimoti kishi psixologik faktlarni introspektiv tarzda bilib oladi, degan taxminga asoslangan edi. Bu bilan yana dualizm ilgari suriladi. Ong va tashki olamni princpial jixatdan turlicha usullar yordamida bilish mumkinligi vajidan xam ular bir-biriga karama-karshi kuyilar edi. Lokkning tashki va ichki tajriba tugrisidagi talimoti ikki xil xarakterga ega ekanligi xam materialistik, xam idealistik talimotlarning tarakkiyotga turtki berishiga sabab buldi. Materialistlar Gartli (1705-1757) bosh bulgan ingliz, Didro(1713-1784) bosh bulgan francuz, A.N.Radishchev (1749- 1802) bosh bulgan rus materialistlari olamni bilishda tashki tajribani asos kilib olib, inson psixikasining ichki mazmuni asosida odamning atrof-muxit bilan uzaro munosabati yotadi, degan edilar. Idealistlar bu moxiyatni birlamchi va xech narsadan kelib chikmaydi deb elon kilishdi. Lokkdan keyin goyalar associaciyasi konuni psixologiyaning asosiy konuni xisoblanadi, degan fikr mustaxkam urnashib kolgan edi. Associanizm psixologiyada xukumron yunalish bulib koldi. Psixikaning moxiyatini bilishdagi tafofutlarga monand tarzda associanizmda xam ikki yunalish - materialistik va idealistik yunalishlar bir-biriga karama-karshi edi. XVIII asrdagi associativ psixologiyada materialistik yunalishning eng yirik namoyondasi David Gartli edi. U Nyutonning fizikasiga, shuningdek fiziologik va tibbiyot soxasidagi yutuklarga tayanib, refleks xakidagi tushuncha bilan associasiya xakidagi tushunchalarni birlashtirdi. Uning talimotida nerv sistemasiga sezgi azolaridan miya orkali mushaklarga etkaziladigan tashki tasiri butun psixik xayotning ilk manbai sifatida kabul kilgan edi. Bu tasir miyada sezgilar tarzida va ularning izlari - goyalar tarikasida saklanib koladi. Bir-biriga yakin sezgilarning tez-tez taktorlanishi shunga olib keladiki, nerv sistemasida boshka sezgilar koldirgan izlarning butun zanjirini tiklash uchun bittagina sezgining uzi kifoya kiladi. Kachonki, ushbu zanjirga yangi kuzatuvchi - suzning kushilishi bilan idora va tafakkur paydo buladi. Ilgari bevosita xissiy tasir utkazishni takozo kiladigan xarakterlar urnini associaciyaga kura suz egallaydi. Gartlinning talimoti goyat izchillik bilan ajralib turardi. Uning talimoti determinizm princplariga asoslangan edi. Psixik xayotning associaciyasi konuniga binoan talkin etilmagan bironta xam soxasi kolmadi. Bu konun inson ruxiyatini tushunishda xuddi butun olam tortishish konuni kabi universal kunun bulib koldi.
Associativ psixologiya olamda istalgan fazilatlarni tarkib toptirish istikbolini ochib beradigan, ularning nerv sistemasiga tasir kursatish yuli bilan xulk-atvorini boshkarish imkoniyatini yaratadigan nazariya sifatida kutib olindi. Bunda nerv sistemasining uzi xar kanday moyillik va tugma xislatlardan xoli buladi, deb tasavvur kilindi.
Bu nuktai nazarga karama-karshi ularok, XVIII asr psixologik fanlar tarixida kobiliyatlar psixologiyasi degan boshka bir yunalish xam bor edi. Kobiliyatlar psixologiyasining tarafdorlari ruxga ichki kuchlar oldindanok xos bulgan deb davo kilishgan edi. Bu kuchlar uchun asosli biron-bir dalil keltirilmasdi. Ular sira xam asoslanmagan xolda allakanday birlamchi narsa sifatida kabul kilinadi. Shu tarika kobiliyat psixik xodisalarning xakikiy ilmiy moxiyatini ochib bermay, soxta tushuncha bulib kolgan edi.
XVIII asr nerv sistemasini tadkik kilishda yangi ulkan yutuklar bilan nishonlandi. Shu asnoda psixika mexanik xarakat andazasi buyicha emas, balki organizmning boshka xayotiy funkciyalari andazasi buyicha tasavvur kinishi kerak degan fikr tugildi. Psixika miyaning funkciyasi ekanligi xakidagi talimot tarkib topadi. U XVIII asrdagi franciz materialistlari tomonidan ilgari surilgan edi. Ular tashkarida xosil kilinadigan taassurotlar tafakkur jarayonining boshlangich momenti, fikrning suz yoki imo-ishora orkali ifoda etilishi privard momenti xisoblanadi, xar ikkala moment orasida esa miyada nervning nomalum jarayonlari ruy beradi, deb isbotlashardi. Kurinib turibdiki, bu xolda xam princial sxema refleksi eslatadi. Lekin francuz materialistlari “refleks” terminini fakat tashki kuzatuvchiga javoban ongsiz kilinadigan xarakatga nisbatan ishlatiladi. Masalan, Konventning jodida katl etganlarida mushaklarining kanday tortilishi savoliga Kabanis jodining tigi katl etilganlarga azob bermaydi, chunki ularning xarakatlari sof reflekslardangina iboratdir, deb axborot bergan edi.
Organizmga xarakatlarning ikki xil turi - ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xosdir, degan fikr utgan asrning birinchi yarmida keng narkalgan edi. Bu fikirning tugriligini fiziologiyada ingliz Charlz Bell va francuz Fransua Majandi tomonidan sezuvchi va xarakat nervlari urtasidagi tafovvutlarning kashf etilishiga olib kelgan ajoyib yutuklari xam tasdiklaydi. Orka miya nerv tomirlarini kuzatish turlicha natijalarga olib keldi. Mushaklar fakat oldindagi tomirlar kuzgatilgand agina uzgargani kuzatildi. Orka tomirlarga kelganda shuni aytish kerakki, ularning sezuvchanlik funkciyasi borligi etirof etildi. Sezuvchi nervning uchlari kuzatilganda bu nervdan orka miyadagi nerv markazi orkali impuls xarakatlantiruvchi nerv buylab mushakka utadi. Ana shu yulning xammasi reflektor yoyi degan nom oldi. Refleks xodisasi falsafiy taxmindan tajribada sinalgan faktga aylanib koldi. Lekin reflektor yoyi mexanizmi fakat sodda formadagi xarakat reakciyalarini tushinish imkonini beradi. Biolog Pflyugerning utgan asrning 50-yillarida utkazgan tajribalari refleks xakidagi tushuncha fakat odamning emas, balki tevarak-atrofdagi moslashishga layokatli xayvonlarning xatti-xarakatlarini xam izoxlab berishga ojizlik kilib kolishini kursatgan edi. Kupgina faktlar refleks xakidagi tushuncha yordamida xatti-xarakatni butunlayicha izoxlab berish mumkinligiga shubxa bildirishga majbur etdi. Lekin shunga karamay bu tushunchada kimmatbaxo bir goya mujassamlashgan ediki, unga kura organizmning faolligi moddiy azoga moddiy tasir kursatish bilan belgilanadi. Bu goyadan voz kechish ruxning tanani xarakatga keltiruvchi kuch ekanligi xakidagi eski tasavvurlarga kaytishdan iborat bulur edi. Fanda murakkab vaziyat vujudga keldi: bir tomondan, tirik mavjudodlarning faolligi sabablarini fakat refleks xakidagi tushuncha izoxlab berar edi. Ikkinchi tomondan, ushbu faollikni kuzatish uni nervlarning oddiy mexanik alokalaridan tashkariga olib chikish mumkin emasligini kursatdi.
Bu boshi berk kuchadan chikish yulini XIX asrning ikkinchi yarmida buyuk rus olimi I.M.Sechenov (1829-1905) topdi. Uning materialistik etikodi N.G.Chernishevskiy (1828-1889) boshchiligidagi revolyucion-demokratlar tomonidan tayyorlangan falsafiy negiz asosida yuzaga kelgan.
3. Psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o`rni.
Psixologiya yaxlit va mustakil fan sifatida odamlarda gumanistik mentalitetning shakllanishiga xizmat kilib, inson omiliga alokadorligi uning shu yunalishdagi muammolarni malum manoda urganadigan barcha fanlar bilan bevosita alokasini takozo etadi. Bular birinchi navbatda ijtimoiy-gumanitar fan soxalari bulib, psixologiyaning ular orasidagi mavkei uziga xos va etakchidir.
1. Falsafa va uning oxirgi paytlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan ijtimoiy falsafa kismi bilan bulgan aloka bu ikkala fanning inson va uning xayoti moxiyatini tula anglash va uning rivojlanish tendenciyalarini belgilashdagi urni va axamiyatidan kelib chikadi. Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining rivojlanishiga oid bulgan umumiy konuniyatlar va principlarni psixologiya falsafaning bazasidan oladi va shu bilan birga uzi xam inson ongi va tafakkuri konuniyatlari soxasidagi yutuklari bilan falsafani boy malumotlarga ega bulishiga yordam beradi. Shuni aloxida takidlash joizki, mustakillik mafkurasi va milliy ongning shakllanishiga taallukli umumiy ilmiy konuniyatlarni izlashda xam yurtimiz sharoitida bu ikkala fan-falsafa va psixologiyaning xamkorligi bevosita sezilmokda. Bu bogliklik avvalo yangicha tafakkur va dunyokarashni shakllantirish muammosi kundalang turgan tarixiy davrda milliy mafkura va milliy goyani shakllantirish kabi dolzarb vazifani bajarishga xizmat kilmokda.
2. Sociologiya fani xam yangicha ijtimoiy munosabatlar sharoitida uz tarakkiyotining muxim boskichiga utgan ekan, psixologiya ushbu fan erishgan yutuklardan xam foydalanadi, xam ularning kulami kengayishiga baxoli kudrat xizmat kiladi. Ayniksa, psixologiyadan mustakil ravishda ajralib chikkan, bugungi tarakkiyot davrimizda aloxida axamiyat kasb etgan ijtimoiy psixologiyaning sociologiya bilan alokasi uzviy bulib, ular jamiyatda ijtimoiy tarakkiyot va progressni taminlash ishiga xizmat kiladi. Kolaversa, xukukiy, demokratik davlat kurish ishini sobitkadamlik bilan amalga oshirayotgan Uzbekiston axolisining xukukiy madaniyatini va demokratik uzgarishlarga psixologik jixatdan tayyorligini amalda taminlash, bu soxada muntazam tarzda ijtimoiy fikr va insonlar dunyokarashlaridagi uzgarishlarni uz vaktida urganish, bashorat kilish va tarakkiyot mezonlarini ishlab chikishda ikkala fanlar metodologiyasi va metodlarini birlashtirish tadbikiy axamiyat kasb etadi.
3. Pedagogika bilan psixologiyaning uzaro xamkorligi va alokasi ananaviy va azaliy bulib, ularning yosh avlod tarbiyasini zamon talablari ruxida amalga oshirishdagi roli va nufuzi uziga xosdir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yangi «Talim tugrisidagi Konun” xamda «Kadrlar tayyorlashning milliy Dasturi”ni amalga oshirish xam ikki fan xamkorligi va uzaro alokasini xar kachongidan xam dolzarb kilib kuydi. Milliy dasturda etirof etilgan yangicha modeldagi shaxsni kamol toptirish, uning chukur bilimlar soxibi bulib etishishi, barkamolligini kafolatlovchi shart-sharoitlar orasida yangi pedagogik texnologiyalarini talim va tarbiya jarayonlariga tadbik etishda pedagogikaning uz uslub va koidalari etarli bulmaydi. Shuning uchun xam psixologiya u bilan xamkorlikda yosh avlod ongining talim olish davrlaridagi rivojlanish tendenciyalaridan tortib, toki yangicha ukitish texnologiyalarini bola tomonidan uzlashtirilishi va undagi akliy xamda intellektual kobiliyatlarga nechoglik tasir kursatayotganligini urganish asosida talim-tarbiya ishini tashkil etish psixologiyadagi metodlarni didaktik metodlar bilan uyg`unlashtirishni takozo etadi. Ayniqsa, ma`naviy barkamollik tamoyillarini maktabda va yangi tipdagi ta`lim muassasalarida joriy etish xam shaxs psixologiyasini teran bilgan xolda ukitishning eng ilgor va zamonaviy shakllarini amaliyotga tadbik etishni nazarda tutadi.
4. Tabiiy fanlar: biologiya, fiziologiya, ximiya, fizika va b.k. psixik xodisalar va jarayonlarning tabiiy fiziologik mexanizmlarini tushunish va shu orkali ularning kechishi konuniyatlarini obektiv urganish uchun material beradi. Ayniksa, bosh miyaning xamda markaziy asab sistemasining psixik faoliyatlarini boshkarishda va ularni muvofiklashtirishdagi rolini etirof etgan xolda psixologiya fani tabiiy fanlar erishgan yutuklar va ulardagi tadkikot uslublaridan omilkorona foydalanadi. Masalan, shaxs kobiliyatlarini diagnostika kilish uning tugma layokatlari xamda orttirilgan sifatlarini bir vaktda bilishni takozo etgani sababli, usha tabiiy layokatning xususiyatlarini aniklashda psixofiziologiyaning kator usullaridan (miya assimetriyasi konunlari, miya bioritmlarini yozib olish, neyrodinamik xodisalarni aniklash, kon aylanish va tana xaroratini ulchash metodlari) uz urnida foydalanadi va biologiya, anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya kabi fanlarning shu kungacha erishgan yutuklaridan foydalanadi. Shuning uchun tabiiy fanlar soxasida erishilgan barcha yutuklar psixologiyaning predmetini mukammalrok yoritishga uz xissasini kushgan.
5. Kibernetika fani soxasidagi yorishilgan yutuklar psixologiya uchun xam axamiyatli va zarur bulib, u inson shaxsining uz-uzini boshkarish va psixik jarayonlarni takomillashtirish borasida axborotlar texnologiyasi va kibernetika tomonidan kulga kiritilgan yutuklar va tadkikot metodlari, maxsus dasturdan uz urnida foydalanadi. Ayniksa, malumotlar asri bulgan XX va xar bir aloxida malumotning kadr-kimmati oshishi kutilayotgan XX1 asrda informacion texnologiyalar va modellashtirish borasida psixologiya xamda kibernetika xamkorligining saloxiyati yanada ortadi. Masalan, oddiy mulokot jarayonini yanada takomillashtirish, xar bir suzning shaxslararo munosabatlardagi tasirchanligini oshirish maksadida xamda ana shunday ijtimoiy faoliyat jarayonida shaxs tizimini takomillashtirishda turli kibernetik modellaridan urinli foydalanish zamonaviy psixologiyaning jamiyatdagi urni va rolini oshiradi, maxsus kompyuter dasturlarining keng kullanilishi inson miyasi va ruxiy olami sirlarini tez va anik urganishni kafolatlaydi.
6. Texnika fanlari bilan psixologiyaning uzaro alokasi va xamkorligi ayniksa, asr oxiriga kelib yakkol sezilmokda. Bir tomondan murakkab texnikani boshkaruvchi inson ongi muammosini echishda, ikkinchi tomondan, psixik xayotning murakkab kirralarini ochishda maxsus texnik vositalardan foydalanish zarurati bu ikki yunalishning erishgan yutuklarini birlashtirishni nazarda tutadi. Masalaning yana bir aloxida tomoni xam borki, u xam bulsa, texnika progressiga intilayotgan bir vaktda murakkab texnika va mashinalar bilan «mulokot” kilayotgan shaxs faoliyatini yanada mukammallashtirish va uning imkoniyatlariga moslash masalasi xam ana shu xamkorlikda xal kilinishi lozim bulgan masaladir. Ayniksa, mustakil Uzbekiston uchun murakkab zamonaviy texnika sir-asrorlarini biladigan, uning jamiyat va fan ravnakiga xizmatini taminlash kanchalik dolzarb bulsa, ana shu texnikaga xar bir oddiy fukaro ongi, tafakkuri va kobiliyatlarini moslashtirish va «odam-mashina” dialogining eng samarali yullarini izlab topishi juda muxim. Texnika bilan bemalol «tillashadigan” malakali mutaxassislar tayyorlash borasida xam texnika fanlari pedagogika va psixologiya fanlari metodlaridan foydalana olsagina, muvaffakiyatga erishadi.
7. Iktisodiyot bilan psixologiyaning uzaro alokasi va xamkorligi xam yangilik bulib, ayniksa, bozor munosabatlariga boskichma-boskich utish sharoitida iktisodiy ong xamda iktisodiy xulkning uziga xos namoyon bulish konuniyatlarini urganishda ikkala fan teng xizmat kiladi. Uzbekiston Prezidenti I. A. Karimov mustakillikning dastlabki yillaridayok fukarolarda, birinchi navbatda, yoshlarda yangicha iktisodiy tafakkur shakllanishining jamiyat iktisodiy tarakkiyotidagi axamiyatiga etiborni karatgan edilar. Demak, yangi davr shaxsini tarbiyalash va uning jamiyatga moslashuvi masalasida psixologiya iktisodiyot fanida kulga kiritgan yutuklar, yangiliklar va iktisodiy samaraga erishish omillarini xisobga olsa, iktisodiyot uz navbatida iktisodiy isloxotlarning obekti xamda subekti bulmish inson omilidagi barcha psixologik uzgarishlarni aniklash, taxlil kilish va shu asnoda bashorat kilish vazifasini echishi kerak.
Yukorida takidlangan fan tarmoklari psixologiya bevosita uzviy alokada rivojlanadigan fanlarning asosiy kismi xolos. Bugungi kunda xar bir fan rivoji uchun inson omilini xisobga olish zarur ekan, psixologiya usha barcha fanlar bilan alokada va xamkorlikda rivojlanadi. Bu tibbiyot, kishlok xujaligi, kimyo va ozik-ovkat ishlab chikarish sanoati, xukuk va madaniyatshunoslik kabi unlab fan soxalaridir.
4.Psixologiyaning tarmoqlari. Psixologiyaning aloxida tarmoqlarini differensiya qilish eng avvalo ishlab chiqarishdagi inson faoliyati kechadigan soxalar va ularning vazifalaridan kelib chiqadi. Xozirgi davrga kelib psixologiyani inson shaxsi xaqidagi eng muhim fanlardan biri sifatidagi ahamiyatini xamma tan olmoqda. Inson shaxsining esa bevosita kirib bormagan soxasini topish qiyin. Psixologiya iqtisod, pedagogika, falsafa, mantiq, sotsiologiya va boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan aloqador fan xisoblanadi. Chunki xamma sohada inson shaxsi faoliyat ko`rsatar ekan, xar bir sohada ishni samarali tashkil etish, olib borish uchun kishilar psixologiyasini, shaxslararo munosabatlar psixologiyasini, odamlarning turli vaziyatlardagi xulq-atvor normalarini bilish va shunga ko`ra ish olib borish muhimdir. Shuning uchun xozirgi davr mutaxassislari psixologik bilimlardan bohabar bo`lishlari lozimdir.
Psixologiyaning 300dan ortiq tarmoqlari fan sifatida rivojlanayotganligi xozirgi kunda psixologiyaning fanlar tizimida yanada mustaxkamlanayotganligidan dalolat beradi: masalan,
• umumiy psixologiya — psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlari va ularning o`ziga xos jihatlarini o`rganadigan maxsus sohasi;
pedagogik psixologiya — kishiga ta`lim va tarbiya berishning psixologik qonuniyatlarini o`rganishni o`z predmeti deb biladi;
• yosh davr psixologiyasi — turli yoshdagi odamlarning to`g`ilgandan to umrining oxirigacha psixik rivojlanish jarayonini, shaxsning shakllanishi va o`zaro munosabatlari qonuniyatlarini individning yoshiga mos tarzda o`zgarishi tamoyillarini o`rganadi;
• ijtimoiy psixologiya — odamlarning jamiyatdagi birgalikdagi ish faoliyatlari natijasida ularda xosil bo`ladigan tasavvurlar, fikrlar, etikodlar, xissiy kechinmalar va xulq-atvorlarini o`rganadi;
• mehnat psixologiyasi — kishi mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlarini, mehnatni ilmiy asosda tashkil etishning psixologik jixatlarini, qonuniyatlarini o`rganadi;
• muhandislik psixologiyasi — avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemalari operatorining faoliyatini, odam — texnika o`rtasida funksiyalarni taqsimlash va muvofiqlashtirishning xususiyatlarini o`rganadi;
• yuridik psixologiya — xuquq sistemasining amal qilishi bilan bog`lik masalalarning psixologik asoslarini o`rganadi;
• xarbiy psixologiya — kishining xarbiy xarakatlar sharoitida namoyon bo`ladigan xulq-atvorini, zobitlar bilan oddiy askarlar o`rtasidagi munosabatlarning psixologik jihatlarini o`rganadi;
• savdo psixologiyasi — jamiyatda tijoratning psixologik shart-sharoitlari, ehtiyojning individual, yoshga, jinsga oid xususiyatlarini, xaridorga xizmat ko`rsatishning psixologik omillarini aniqlaydi. Bu sohadan ajrab chiqqan, modalar psixologiyasi inson didi va uning xulqda aks etishi kabi qator masalalarini o`rganadi;
• tibbiyot psixologiyasi — shifokor faoliyati psixologiyasini, bemor xulq-atvorining psixologik jixatlarini o`rganadi.
Shuningdek psixologiyada etnopsixologiya, oilaviy hayot psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, sport psixologiyasi, psixodiagnostika, siyosiy va tashkiliy psixologiya kabi boshqa ko`plab sohalari mavjudki, ularning har biri jamiyatdagi real extiyojlar va ularni ko`ndirishda psixologiyaning fan sifatidagi o`rni va maqsadidan kelib chiqadi.
Hozirgi zamon psixologiyasi shakllanishining turli bosqichlarida va amaliyotning har xil sohalari bilan boǵliq ilmiy fanlarning juda ham keng tarmoqli tizimi tashkil etadi.
Psixologiya tarmoqlarini tasnif qilish uchun quyidagi psixologik jihatlar asos qilib olinadi: 1. Konkret faoliyat; 2. Rivojlanish; 3. Odamning jamiyatga, o`zi yashayotgan muhitga munosabatlari.
Hozirgi zamon psixologiyasi tarmoqlarini uch guruhga ajratish mumkin: 1. Psixik faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o`rganuvchi psixologiya sohalari-umumiy psixologiya, zoopsixologiya. 2. Kishilarga ta`sir etish, ularga ta`lim va tarbiya berish, psixik rivojlanishni boshqarish, ya`ni psixik taraqqiyot sharoitlarini o`rganadigan soha psixologiyasi (yosh psixologiyasi, pedagogik psixologiya) 3. Har turli faoliyat sohalaridagi kishilar psixikasini o`rganuvchi psixologiya-mehnat psixologiyasi, muxandislik psixologiyasi, sport psixologiyasi, yuridik psixologiya, savdo psixologiyasi, tibbiyot psixologiyasi, san`at psixologiyasi va h.k.
Bu tarmoqlar ichida yana bir qancha tarmoqlar ham mavjudki, bular tegishli soha odamlari uchungina zarurdir. Masalan, yosh psixologiyasi o`z navbatida maktabgacha tarbiya psixologiyasi, kichik maktab yoshi psixologiyasi, o`smirlik psixologiyasi, o`spirinlik psixologiyasi, oliy maktab psixologiyasi, qarilik davri psixologiyasi-gerontoliya singari tarmoqlarga ajralishi mumkin.
Shuningdek, psixik rivojlanishda normadan og`gan bolalar, ya`ni anomal taraqqiyot psixologiyasi yoki maxsus psixologiya ham bor. Patopsixologiya - kasallar psixologiyasi. Oligofrenopsixologiya - aqli zaiflar psixologiyasi, surdopsixologiya - kar-soqovlar psixologiyasi, tiflo psixologiya – ko`zi ojizlar psixologiyasi. Yuqoridagi berilgan ma`lumotlarni mustaxkamlash uchun «Baxs-munozara”usuli qo`llanildi. Bunda quyidagi savollar yuzasidan o`quvchilar bahs-munozara o`tkazishadi.
|
