Tizimning konseptual modelini qurish va

Hoziiyi vnqtda EHM da tizimlami modellashtirish — yirik 
tizimlar lnvsillarini baholashning eng universal va samarali usulidir. 
Bu islidn eng ko‘p mas’uliyatli va eng kam shakllangan lahzalari S 
(i/im va I' lashqi muhit orasidagi chegarani o‘tkazishdir, tizim tavsi- 
llni soddalashtirish va avval konseptual, keyin esa tizimning shaklli 
moddim qurishdir. Model monand bo‘lishi shart, bo‘lmasa model- 
Iashlii isliiiing ijobiy natijalarini olib boimaydi, ya’ni tizimning 
ishlash jaiayonini monand boim agan modelda tadqiq qilish umu- 
man ma'noni yo‘qotadi. Adekvat model deb S tizimni modelini 
ishlab cliiquvdiini tushunchasining darajasida m aium yaqinlik 
bilan E (asliqi muhitda uning ishlashini aks ettiruvchi modelga 
aytiladi. Blokli lamoyil bo‘yicha tizimni ishlash modelini qurish eng 
oqilonadir. lhmday model bloklarining uchta avtonom guruhini 
ajratish mumkiii. Birinchi guruh bloklari o‘zidan S tizimga E tashqi 
muhitni ta'sir qilish imitatoridir; ikkinchi guruh bloklari tekshirila- 
yotgan S (izimning aslida ishlash jarayonining modelidir; uchinchi 
guruh bloklari yordamchilar va ikkita birinchi guruh bloklarining 
mashinali amalga oshirish uchun hamda modellashtirish natijarlarini 
qayd qilish va qayta ishlash uchun xizmat qiladi. Ayrim gipotezali 
tizimni shu jarayon modeliga ishlash jarayonining tavsifidan o‘tish 
mexanizmini ko‘rib chiqamiz. S  tizimning ishlash jarayoni xos- 
salarini tavsiflash haqida, ya’ni 1.5 a-rasmda ko‘rsatilganday kvad- 
ratlar bilan shartli tasvirlangan uning A/K konseptual modeli haqida 
ayrim elementlar majmui sifatida, ko‘rgazma uchun tushunchani 
kiritamiz.
S  tizimni, E tashqi muhitni ta’siri va h.k. tadqiq qilinayotgan 
ishlash jarayonining bu kvadratlari o ‘zida ayrim nimjarayonlami 
namoyon etadi. Bu talqindagi tizimning tavsifidan uning modeliga 
o ‘tish tavsifning ayrim ikkinchi darajali elementlarini (elementlar 5- 
8, 39-41, 43-47) chiqarib tashlashga olib keladi. Bu elementlar 
model yordamida tadqiq qilinayotgan jarayonlarning ketishiga katta 
Ufisir qilmaydi deb taxmin ailinadi.
Elementlarning bir qismi (14, 15, 28, 29, 42) passiv aloqalar h\ 
bilan almashtiriladi, ular tizimning (1.5 b-rasm) ichki xossalarini aks 
ettiradi. 1-4, 10, 11, 24, 25 elementlarning ayrim qismi x kiruvchi 
omillar va 
tashqi muhit ta’sirlari bilan almashtiriladi. Kom- 
binatsiyalangan almashtirishlar ham bo‘lishi mumkin: 9, 18, 19, 32,
25
www.ziyouz.com kutubxonasi

33 elementlar h2 passiv aloqa va E tashqi muhitning ta’siri bilan al- 
mashtirilgan. 22, 23, 36, 37 elementlari u tashqi muhitga tizimning 
ta'sirini aks ettiradi.
I_____________________________________________________________________________ J
1.5-rasm. Tizimning modeli: a) konseptual; b) blokli.
S tizimning qolgan elementlari, tadqiq qilinayotgan tizimning 
ishlash jarayonini aks ettiruvchi S\, S\\, 5’m bloklarga guruhlanadi. 
Blokiarning har biri yetarli darajada avtonomdir, bu ular orasidagi 
eng kichik aloqalar sonida ifoda etiladi. Bu bloklar xulqi yaxshi 
o ‘rganilishi va ularning har biri uchun matematik model qurilishi 
kerak. Matematik model o‘z navbatida qator nimbloklarga ega 
bo‘Iishi mumkin. Tadqiq qilinayotgan S  tizimning ishlash jarayo- 
nining qurilgan blokli modeli olingan modelning mashinali amalga 
oshirishda o ‘tkazilishi mumkin, bu jarayon tavsifning tahlili uchun 
belgilangan. Modellashtirilayotgan S  tizimning tavsifidan blok usuli 
bo'yicha qurilgan uning modeli MK ga o ‘tgandan keyin, turli 
bloklarda o ‘tayotgan jarayonlarning matematik modellarini qurish 
kerak. Tizim S ishlash jarayonining tavsiflarini aniqlaydigan tizim 
strukturasi, algoritmlar xulqi, tizimning parametrlari, tashqi muhit- 
ning E ta’sirlari, boshlang‘ich shartlar va vaqtga bog‘liqlikdagi 
matematik model o‘zida bogTanishlar majmuini ifoda etadi
26
www.ziyouz.com kutubxonasi

(m;is;il;iti, tenglamalar, mantiqiy shartlar, operatorlar). Matematik 
moilel tadqiq qilinayotgan tizimning ishlash jarayonini, ya’ni 
iatayonning shaklan (matematik) tavsifmi o‘tkazilayotgan tadqiqot 
doirasidagi zaruriy haqiqatga yaqinlashish darajasi bilan formallashi 
natijasi hisoblanadi.
Shakllantirish imkonini namoyish etish uchun ayrim gipotetik S 
lizimning 
ishlash jarayonini 
ko‘rib chiqamiz. 
Bu 
tizimni
i'i(t), rd O .....tavsiflar bilan, ht, /z,,...,/?^ parametrlari bilan,
«i \ ....... \-nX kirish ta?sirlari va vl5 v2,...,v„(/ tashqi muhit ta’siri
mavjmlligida m nimtizimlarga ajratish mumkin. Unda jarayonning 
maicmnlik modeli bo‘lib quyidagi bog‘lanish tizimi xizmat qilish 
iimmkin;
V/(0 /)(x,.x2.... xllX: v/, v2,...,vny; h,, h2l..., h„H; t);
y/O /;.(\,.v..... v„,v,- v/, 
v
;,...,
v
„
k
h,, h2,..., h„H; t);
VntlH /m
( '
hXj
..... V/, v;,...,vn|/; 
h,, h
2, ..., 
h„H; t).
A|:aida 
...../\ 
funksiyalar ma'liim bo‘lganda, unda
I" 'i-. laui'Jilai S lizinini islilash jarayonining ideal matematik modeli 
l'" lib i hiqurdi. fckin amalda yirik tizimlar uchun oddiy 
I "'i inislulagi modelni olish ko‘pincha mumkin emas, shuning 
ii' 1
1
iiii odaida S (izimning ishlash jarayoni qator 
elementar 
nuii|iiinyonlnrga ajratiladi. Bunda nimjarayonlarga ajratishlarni 
'.Imiidnv o'lkazish kcrakki, shakllanishda qiyinchiliklar tug‘dirish 
I
m
.
i
I 
.'iuir. va ayrim nimjarayonlar modellarini qurish oddiy 
I" 1 li-.lii l..-i.il' 
Shimday qilib, bu bosqichda nimjarayonlaming 
'•liiiklluur.il nmhiyali namunaviy matematik sxemalarni tanlashdan 
ilmial ho'ladi. Masalan, stoxastik jarayonlar uchun nimjarayonlami 
luikiblnvchi, ycchilayotgan amaliy masalalar nuqtayi nazaridan, real 
lindi'.aliiiniiig asosiy xususiyatlarini yetarli aniq tavsiflaydigan 
1 liiminllik avloinatlar (/?-sxemalar) sxemalari, ommaviy xizmat 
• 
11
11 >1
1
K. 1 '.M'inalar) sxemalari va sh.k. lar bo‘lishi mumkin.
Slmiulay qilih, har qanday S tizimning ishlash jarayonini 
'li ik11,ii
11
-.1
1
idmi oldin uni tarkiblovchi hodisalami o‘rganish kerak. 
Nnlijiula 
o'zidu 
o ‘rganilayotgan 
jarayon 
uchun 
xarakterli
27
www.ziyouz.com kutubxonasi

qonuniyatlarni birinchi harakatda aniq ifoda etishni namoyon 
etuvchi va amaliy masalani qo‘yishdan iborat bo‘lgan jarayonning 
mazmunli tavsifi paydo bo‘ladi. Mazmunli tavsif keyingi 
shakllanish bosqichlariga boshlang‘ich material bo‘lib hisoblanadi: 
tizimning ishlash jarayonini shakllangan sxemasiga va bu 
jarayonning matematik modelini qurishga. EHM da tizimning 
ishlash jarayonini modellashtirish uchun jarayonning matematik 
modelini muvofiq modellovchi algoritm va mashinali dasturga 
o ‘zgartirish kerak.
M
k
tizimni va uni formallashni (1.4-rasmga qarang) konseptual 
modelini qurishning asosiy nimbosqichlarini batafsilroq ko‘rib 
chiqamiz.

Download 10.21 Mb.