to‘liq tugatilmagan butun bir nazariya predmetidir. Bu nom bunday
jarayonlar ancha murakkab boiib, butun kimyo - texnologik
jarayonning tashkil etuvchilari ekanligini anglatadi.
Odatda, kimyo-texnologiya obyektlarini matematik modellash-
tirishda quyidagi «elementar» jarayonlar inobatga olinadi: 1) fazalar
oqimining harakati; 2)
fazalararo modda almashish; 3) issiqlik
o‘tkazish; 4) agregat holatining o‘zgarishi (bug'lanish. kondensatsi-
yalash, erish va sh.o‘.); 5) kimyoviy o ‘zgarishlar.
Modelda «elementar» jarayonlaming matematik tavsifining
to‘liqligi ulaming butun kimyo-texnologik jarayondagi roliga,
o‘rganish darajasi, obyektdagi «elementar» jarayonlarning o ‘zaro
bog‘lanish chuqurligiga va barcha tavsifning istalgan aniqligiga
bog‘liq. «Elementar» jarayonlaming o‘zaro bog‘liqligi juda murakkab
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun amalda aloqalar xarakteri nisbatiga
ko‘pincha
turli farazlar qabul qilinadi, bu esa modelga to‘liq
o‘rganilmagan bogMiqliklami kiritish zarurati va tavsifming ortiqcha
murakkablashtirishdan xalos bo‘lish imkonini beradi.
Masalan, aralashmalarni rektifikatsiya jarayonini fizik tavsif-
lashda quyidagi «elementar» jarayonlar ajratiladi: 1) kolonnada
suyuqlik va bug‘ oqimlarining gidrodinamikasi; 2) suyuqlik va bug‘
orasida modda almashish; 3) suyuqlik va bug‘ orasida issiqlik
uzatish; 4) suyuqlikning bug‘lanishi va bug‘ning kondensatsiya-
lanishi. Barcha ko‘rsatilgan «elementar»
jarayonlar yoki tarelkada
yoki kolonnalarning nasadkali seksiyasida bo‘lib o‘tadi va o ‘zaro
to‘g‘ri bog‘langan. Bu jarayonlarini to‘liq tavsifi o‘ta murakkab
tenglamalar, tizimlar bilan ifodalanadi. Faqatgina Nave-Stoks
tenglamasi yordamida tarelakadagi (yoki nasadkada) suyuqlik oqimi
gidrodinamikasining tavsifi yechimi jihatidan o‘ta murakkab
bo‘lgan hisoblash masalasini anglatadi. Suyuqlik va bug‘ orasidagi
oqimlar modda almashishini to‘liq tavsiflash masalani yechish ham
murakkablik jihatidan undan kam emas. Shu bilan birga bu
masalalar birgalikda yagona tenglamalar
tizimi sifatida yechilish
kerak. Bundan kelib chiqadiki, oqilona soddalashtiruvchi farazlarsiz
bu masalalarni yechib bo‘lmaydi. Shuning uchun odatda bug‘ va
suyuqlik oqimlar harakati haqida ideallashtirilgan ifoda qabul
qilinib (bug‘ to‘liq siqib chiqish rejimida harakatlanadi, suyuqlik esa
tarelkada to‘liq aralashadi), modda almashishni esa bo‘linish
44
www.ziyouz.com kutubxonasi
pog‘onalari samaraligi orqali ifodalanadi. Ko‘pincha modda
almashishni aks ettiruvchi ifodalar yarim empirik usullar bilan
aniqlanadi yoki bo‘linishning har bir pog‘onasida muvozanatga
erishilishini hisobga olib, umuman, inobatga olinmaydi.
Ayrim hoilarda modellashtirish
obyektining fizik tavsifi
matematik modellashtirish natijasida o‘rnatilishini aytib o‘tish
kerak. Masalan, obyektda bo‘lib o‘tayotgan jarayonlar mexanizmi
haqidagi
ayrim
gipotezalami
tekshirish
uchun
matematik
modellashtirish qo‘llanadi. Buning uchun model tarkibiga keyingi
modellashtirish natijalari bo‘yicha u yoki bu fizik farazning
haqqoniyligi haqida hukm chiqarish uchun tadqiqlanayotgan
bog‘liqliklar kiritiladi. Masalan, katalitik kimyoviy o‘zgarishlar
mexanizmlari tadqiqotchilarga ko‘pincha noma’lum. Matematik
modelga u yoki boshqa kimyoviy reaksiyaning o‘tish mexanizmini
kiritib va modellashtirish natijalarini tajribadagi natijalar bilan
solishtirib, haqiqiyga eng yaqin mexanizmini topish mumkin.
