Namangan davlat universiteti pedagogika va jismoniy madaniyat fakulteti

1. 
   Applikatsiyaning turlari.
   
2. 
   Geometrika shaklli applikatsiya.
   
3. 
   Geometrik figuralardan predmetli applikatsiyalar.
   
4. 
   Badiiy applikatsiyalar.
   
5. 
   Ko`p rangli applikatsiyalar haqida tushuncha.
   
6. 
   Applikatsiyaning materiallari haqida tushuncha.
   
7. 
   Applikatsiya sa`nati.
   

Applikatsiya tushunchasi xususiyatlari va materiallariga kura xilma-xil bajarilishi texnikasining uxshashligi bilan birlashgan badiiy asarlarni yaratish usullarini uz ichiga oladi. Xar bir material applikatsiyasi bajarilish texnikasiga jiddiy tahsir kursatuvchi xususiyatlarga ega, masalan, qogoz, limon, daraxlar pustloglari fonga turli yelimlar bilan yopishtiriladi.

Dekorativ applikatsiya – u naqsh, gullardan tashkil topib, aloxida-aloxida tasvirlardan tarkib topuvchi predmetli, xodisa, xarakatlar uygunligini aks ettiruvchi syujetdan iborat bulishi mumkin.

Applikatsiya tasvirlash texnikasini turli formalarini qirqish va ularning fon tarzida qabul qilingan materiallar hisobga mustahkamlashga asoslanuvchi turidir.

Applikatsiya 2500 yil muqaddam ko’chmanchi xalqlar orasida paydo bo’lgan. Ular applikatsiyadan kiyim-bosh, turar joylarini bezatishda ishlatganlar.

Applikatsiya turli xalklarda turli materiallardan tayyorlangan. Masalan, yokutlar applikatsiya ishida pustlogdan foydalanishgan, buyalgan pustlogdan kilingan applikatsiyalar bilan ular utovlarini bzashgan. Xanti-mansi, evenk va boshqa shimoliy xalqlari applikatsiyada teri, sukno, muyna ishlatishgan. Komi, kozok, qalmik, osetin, buryat va boshqa xalqlar applikatsiyadan milliy kiyim, uy-ruzgor predmetlarini bezashda foydalanishgan.

Applikatsiya ishida asosiy material qog’ozdir, dazmollangan yoki kraxmallangan bo’lakchalardan ham foydalanish mumkin. Bu materiallar bilan bir qatorda somon, quritilgan o’simliklar, urug’-danaklar, barglar va shu kabilardan ham foydalansa bo’ladi.

Qog’ozning yaltiraydigan marmar, bosma gul tushirilgan-barxat, kumush va bronza, rasm solish va chizmachilik qog’ozi navlari applikatsiya uchun yaroqlidir.

Applikatsiya bilan shugullanish ukuvchilarni garmonik rivojlanishida katta axamiyatga ega. Applikatsiya ijodni rivojlantirishga yordam beradi, fantaziyani boyitadi, kuzatuvchanlik, dikkat va tasavvurni faollashtiradi, irodani tarbiyalaydi, kul mexnati, tasvirni xis kilish, chamalash va rangni sezishni ustiradi. Rangli kogoz yoki boshka materialdan tasvir ustidagi ish badiiy didni avj oldiradi.

Applikatsiya ishlari doimo xotirada saqlanishi haqida majburiy qoida sifatida bajarilishi lozim bo’lgan izchillikda ado etiladi. Istalgan applikatsiya syujetni tanlashdan boshlanib, undan keyin applikatsiya eskizi, kogoz tanlash, kerakli detallarni kirkish, ularni fonga kuyish, yelimlash va nixoyat kuritish jarayonlari keladi. Oddiy applikatsiyalar eskizsiz bajariladi.

Applikatsiya ishlarini bajarishda asosiy ehtibor uning umumiy kompozitsiyasiga karatilishi kerak. Yaxshi uylangan kompozitsiya, yahni tasvirlash lozim bulgan narsalarni joylashtirish – applikatsiya muvaffakiyatining garovidir.

Eng oddiy applikatsiyalar bu geometrik figuralardan qilingan ornamental applikatsiyalardir.

Avval ornament eskizi tuziladi, sungra krakli detallar ulchami va mikdori xisoblanadi. Detallarni tayyorlab mahlum tartibda joylashtiriladi va yopishtirishni kaysi detaldan boshlash kerakligi aniklanadi.

Applikatsiyada avval eskizi tuziladi, so’ngra kerakli detallar o’lchami va miqdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab mahlum tartibda joylashtiriladi va yopishtirishni qaysi detaldan boshlash kerakligi aniqlanadi. So’ngra tayyorlangan materiallar bir-biriga yopishtiriladi.

Geometrik shaklli applikatsiyalar. Bajarilish texnikasiga ko’ra applikatsiyaning eng oddiy turlaridan biri geometrik shaklli appilkatsiyailardir. 1 va 3 sinf o’quvchilari geometrik shaklli applikatsiyani bajarishda qo’ydagi bilimlarni egallaydilar.

1. 
   Geometrik shakllar: kvadrat, to’g’ri burchak, uchburchak, aylanani qog’oz bo’lagidan va o’lchov asboblari yordamida hosil bo’lishi haqidagi mavjud bilimlarni mustahkamlaydilar.
   
2. 
   Badiiy didni o’stiradi, rasm darslarida polosa, doira, kvadratda ornamentlar tuzish bo’yicha olingan bilimlarni chuqurlashtiradilar.
   
3. 
   Ayrim predmetlarni detalma-detal tahlil qilib geometrik shakllarni to’g’ri idrok etishni o’rganadilar.
   
4. 
   Bolalarni “ko’p, kam, uzunasiga, kungdalangiga, qism va qatlam, ikki qismga qirqish, to’rt qismga, teng qismlarga” kabi tushunchalari mustahkamlanadi.
   
5. 
   Bolalar ranglar uyg’unlagini to’g’ri tanlashni o’rganadilar. Ularda estetik did tarbiyalanadi.
   

Doira, kvadrat va ovaldan ornamentlar yasash. Ornamnt detallari: turli ulchamdagi kvadrat, uchburchaklar tayyorlanadi. Kvadratda naksh diogonal buyicha tuziladi – bunda shakllarni simmetrik joylashtirish kulay. Doirada naksh markazdan radiuslar buylab tuziladi.

Bolalarni predmetlarni fazoviy idrok etishini rivojlantirish kerak. Buni atrofimizni o’rab turgan narsalar: uy, archa, darxt, mashina, idish-tovoq, jonivorlar, gullar va shu kabilarni u yoki bu darajada geometrik shakllar bilan ifodalash mumkin.

O’qituvchi istalgan predmetni tanlashi mumkin. Uni bolalar bilan birgalikda kurib, uning ayrim detallari kaysi geometrik shakllarga uxshashligi, ularni kanday ulchamlarda, kaysilarini kattarok, kaysilarini kichikrok olish, kanday izchillikda joylashtirish kerakligini aniklaydilar.

Rangli qog’ozlardan olingan doiralar va ularning qismlari bilan applikatsiya bo’yicha juda ko’p geometrik ishlarni bajarish mumkin. Doiralarni har birini shunday joylashtirish kerakki, natijada talab qilinadigan shakl paydo bo’lsin.

Bu ishlar o’quvchilarda ijodiy va atroflicha tasavvurni, badiiy didni o’stirishga yordam beradi. Bolalarda qo’yilgan maqsadga erishish yo’lida qathiyatlik, tartiblik tarbiyalanadi. Uyushqoqlik bilan ishlash ko’rsatmalariga rioya qilish, tashabbuskorlik ko’rsatish ko’nikmalari shakllanadi. O’quvchilar tayyorlagan applikatsiyalar ona tili va matematika darslari uchun ajoyib didaktik material, o’quvchilar nutqini o’stirish vositasi bo’lishi, ularning predmetlari shakli, rangi, fazoda joylashishi haqidagi tushunchalarini boyitishga xizmat qilishi mumkin.

Ko’p rangi applikatsiyalar. Ko’p rangi applikatsiyalarni qirqish ancha murakkab ish bo’lib, tasvirni qismlarga ajratish bilan aloqadordir. Bu turdagi applikatsiyalarni bajarishda fonni tanlash juda muhimdir. Fon ifodalangan predmetlar rangidan ochroq bo’lishi kerak. Ana shunda predmet xuddi bo’rtib turgandek yorqin ko’rinadi. Hammasi o’ylagan asarga bog’liq. Fonda joylashgan detallar rangi ham shunga qarab tanlanadi, detallarninig tabiiy joylashishi va o’lchamlarining uyg’unligiga ehtibor berish kerak. Bu ishlarning bajarishning bir necha usullari mavjud: ayrim detallar oldindan belgilamay qirqiladi, ayrim detallar esa belgilangan eskizlar bo’yicha qirqiladi.

Ko’p rangli applikattsiyalardan biri dekorativ applikattsiyalardir. Dekorativ applikatsiya - naqsh gullardan tashkil topib, alohida-alohida tasvirlangan hodisa harakatlar uyg’unligini aks ettiruvchi manzaralardan iborat bo’lishi mumkin.

Dekorativ applikatsiyalarni bolalar kitob, oynoma va boshqa materillardan olishlari, ayrim elementlarni qo’lda yaratishlari mumkin. SHarq naqshi applikatsiyasining bu turi uchun boy material hisoblanadi. Dekorativ applikatsiya bir va ko’p rangli bo’lishi mumkin.

Badiiy applikatsiyalar. Mavzuli ishlarni yaratish faqat mehnatga emas, balki badiiy tayyorgarlikni ham talab qiladi. Mehnat tahlimi darslarida applikatsiya ishlarini bajarilish texnikasi o’rganiladi.

Rangdor surat applikatsiya mavzusining elementlarini o’quvchilar turli bayramlarga bag’ishlangan (tabriknomalar, ochiq xat muqovasini, yo’l belgilari) ishlarini bajaradilar. Ish mavzu va fikr tanlashdan boshlanadi. Quticha ochiq tondagi qog’oz fon tarzida tanlanadi. Applikatsiyaga qaratilgan asarning yaratilishi va elementlar miqdori qog’ozni tanlashni belgilaydi. Asarni yaratish ustida ishlagan asosiy ehtibor tanlangan mavzuning mazmuniga, kerakli materiallar, ularning o’lchamlari, ranglarni tanlashga qaratiladi. Asar xajmiga kura eng katta detal mavzuli detal bulishi kerak.

Murakkab syujetli applikatsiya ham syujet tanlashdan boshlanadi. Agarda syujetni o’quvchining o’zi o’ylab topgan bo’lsa, bu rasmni chizish malakasiga ega bo’lsa, unda avval syujetni rasmi, so’ngra rasmlar detallari chiziladi va qirqib olinadi. Ayrim detallar turli rangdagi kogozlardan kirkiladi. Agarda ukuvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, u tanlagan rasmdan kora kogoz yordamida nusxa kuchirishi mumkin. Bu rasm ayrim detallarga ajratiladi, xar bir detalni rangli kalam bilan atrofi chizib chikiladi. Ularni kirkib olib, syujet yoki narsa detallari kogozga yigiladi. Syujet yoki predmetning tabiiy ko’rinishiga putur yetmasligi uchun ularni qaysi tartibda yelimlanishi belgilanadi va ishga kirishiladi.

Kuchaytirish va kattalashtirish usuli yordamida rasmlardan kattalashtirib yoki kichiklashtirib applikatsiyadan foydalanish mumkin.

Mavzuli applikatsiya. Mavzuli applikatsiya mahlum mavzuni aks ettirishi lozim u badiiy asr uchun illyustratsiya, applikatsiya plakat bo’lishi mumkin. Badiiy tematik applikatsiya ishi predmetlar formasini, asosiy anikliklarni, qismlarning o’zaro aloqasini, manzara va narsalarning hajmini, rangini, soya va yorug’lik tushayotgan tomonini munosib rang berib ko’rsatish kabilarni ifodalashi kerak.
SAVOLLAR.

1. 
   Applikatsiya qachon va qaerda paydo bo’lgan.
   
2. 
   Applikatsiya sahnati nimalardan iborat.
   
3. 
   Applikatsiyaning qanday turlari mavjud.
   
4. 
   Applikatsiyadan qanday ishlar bajariladi.
   

1. 
   Applikatsiya turlariga misollar keltiring.
   
2. 
   Applikatsiya turlaridan amaliy ishlar bajaring.
   

1. 
   Tabiat haqida tushunchalar.
   
2. 
   Qishloq xo`jalik mehnatida ish turlarining shakllari.
   
3. 
   Sinflar bo`yicha ish turlari.
   
4. 
   Texnika xavfsizligi qoidalari.
   
5. 
   Tabiatni asrash.
   
6. 
   Ko`chat o`tkazish.
   
7. 
   Gul o`stirish.
   

Bu darslarda o’quvchilar sinfdagi jonli tabiat burchagi va maktab o’quv tajriba hovlisida o’simliklarni o’stirishga oid ishlar bilan shug’ullanadilar. Jonli tabiat burchagida 1- sinf o’quvchilari xona o’simliklarini parvarishlashda hosil qilingan malakalarini mustahkamlaydilar. O’quv tajriba hovlisida olib boriladigan ishlar sabzavot, gulli va manzarali o’simliklarni ko’chat qilish, o’stirish, manzarali va mevali daraxtlarni parvarish qilish, ayrim dala o’simliklarini tajriba uchastkasida o’stirishni o’z ichiga oladi. O’qituvchi maktab hovlisida olib boriladigan ishlarda gulli, manzarali o’simliklarni o’stirish bilan cheklanmasligi, shu asosda bolalarga dasturda talab etilgan bilim va malakalarni berishni ko’zda tutishi kerak.

Boshlang’ich sinfda bolalar faqat o’simliklarni o’stirishga oid bilim va malaka hosil qilish bilangina cheklanmay, balki eng muhimi qishloq xo’jaligi mehnatini sevishlari, uyushib ishlashlari va maqsadga erishish uchun astoydil harakat qilishlari kerak.

2 sinf dasturida ko’zda tutilgan qishloq xo’jaligi mehnati turi va murakkabligi jihatdan xilma-xildir, binobarin bolalar bu ishlarni bajarishga uyushtirish ham har xil bo’ladi. Bu bolalarning tayyorgarlik darajasi va mahlum bir ravishda ularning oldiga qo’yilgan maqsadiga bog’liq. O’qituvchining vazifasi mehnatni mumkin qadar bolalarning uyushqoqligini, do’stligini va o’rtoqlarcha o’zaro bir-biriga yordam berishni mustahkamlaydigan formada tashkil etishdir.

3 sinfda bolalar sabzovat, gulli va manzarali o’simliklarni ko’chat qilib o’stirishga oid tajriba almashish ishlarining asosiy mavzusi o’simliklarni o’sishi va rivojlanishini boshqarishning usul va vositalari bilan tanishadilar. Uchinchi sinfda o’quvchilar ikkinchi sinfda boshlagan ayrim o’simliklarni turlarini o’rganish va navlarini sinash ishlarini davom ettirish bilan birga, o’simliklarni o’g’itlash va qo’shimcha oziqlantirishni tajriba qiladilar.

3-sinfda o’quvchilar pamidor ko’chati yoki bir yillik gulli, manzarali o’simliklarning o’sishi va rivojlanishi uchun qo’shimcha oziqlantirishga tegishli eng yaxshi o’g’itni aniqlaydilar. SHu maqsadda bolar bir yashikdagi ko’chatni to’liq mineral o’g’it eritmasi bilan, ikkinchisini organik o’g’it eritmasi bilan, uchunchi yashikdagini esa mahalliy o’g’it bilan oziqlantiradilar.

Kishlok xujaligi darslarini sinfda xam maktab uchastkasida xam muvaffakiyatli utkazishning asosiy sharti barcha ukuvchilarni ish bilan band bulishidir. SHuning uchun xam bu darslarga tayyorlanishda mexnat jarayonida ukuvchilarni uyushtirish yullarini puxta uylab kurish lozim.

Agarda sinfda 30 tadan ortik ukuvchi bulsa, sinfni ikki guruxga ajratish maksadga muvofikdir. Ukuvchilarni maktab uchastkasiga olib chikishdan oldin ularga xatti-xarakat koidalarini eslatish lozim. Yulaklardan yugirilmasdan xarakat kilinsa, usimliklar oyok ostida toptalmaydi. Ayniksa xaskash, ketmon kabi dexkonchilik asboblari duch kelgan joyga tashlansa utgan odamning oyogiga urilib jaroxatlashi mumkin.

Ukuvchilarga kishlok xujaligi ekinlarini parvarish kilish ishi ularning usish va rivojlanishini, ular tomonidan muntazam kuzatilishini tashkil etish kerak. Kuzatishni ikki boskichda amalga oshirish mumkin: birinchisi – usimlikni rivojlanishining turli boskichlarida bevosita kuzatish, ogzaki tasvirlash, ularni ulchash. Ikkinchisi - kuzatish natijalarini kayd etish. Ukuvchilar ukituvchi aytib turgan narsalarni kuzatish daftariga yozadilar.
Tajribaning umumiy mavzusi:

1. 
   Pomidor yoki gulli, manzarali o’simliklar ko’chatini stakan, yashik yoki parnikda o’stirish.
   
2. 
   Ortiqcha shoxlarni olib tashlashning pamidorning pishish muddatiga tahsiri.
   
3. 
   Bir, ikki va uch poyali pomidorlarni o’stirish.
   
4. 
   Mineral va organik ozuqalarning pomidorning o’sishiga va rivojlanishiga tahsiri.
   
5. 
   Turli nav pomidorlarni bir xil to’proqda o’stirish
   

mumkin). O’rni bilan ish davomida paydo bo’ladigan savollarni

hal eta oladigan oddiy tajribalar ham o’tib turish zarur.

Tajriba davomida o’quvchilarning mustaqil fikrlashlariga, tug’ilgan savollarini mustaqil hal qilishlari mumkin qadar kengroq imkon yaratib berishlari lozim. SHunda ular tajriba o’tkazish yo’llarini, shunungdek tajribadan ko’zda tutilgan maqsadni yaqqol tushunib oladilar.

Bolalar uchun urug’ni stakan, yashik va yerga ekish, yaganalash, o’simliklarni o’sishiga va rivojlanishiga qanday tahsir etishini tajriba qilib ko’rish ayniqsa qiziqarlidir. Masalan pomidor urug’i 18 fevralda ivitildi, bo’rtgan urug’ 24 fevralda tuproq to’ldirilgan yashik va qog’oz stakanchalarga ekiladi. Yashikdagi va stakandagi o’simliklar sug’oriladi va to’prog’i yumshatiladi, qisqasi yashik va stakandagi o’simliklar bir xil parvarish qilinadi. O’simliklar ikki kundan keyin nish uradi. Dastlabki 2 barg ko’rinishi bilan o’simlik urug’ sepiladigan yashikdan olinib, ko’chat ekiladigan yashikka o’tkaziladi. Ko’chirib o’tkazish vaqtida asosiy ildizning bir qismi olib tashlanadi, keyin o’simlikning faqat ildizi emas, balki poyasining ham bir qismi ham tuproqqa ko’miladi. 22 mart o’simlik ko’chat yashikdan olinib, birinchi asosiy bargcha poyasini tuproqqa ko’mib parnikka o’tkaziladi.

Aprelg’ oyining boshida bolalar ko’chatlarning aralash usulda ochiq joyga ekdilar va bir oy davomida kuzatdilar. Qog’oz stakanchalarda o’stirilib, keyin o’tkazilgan o’simliklar bir joyga ekilib, shu yerda o’sgan o’simliklardan tubdan farq qiladi. Tarmoqdagi pamidorning poyasi kalta, baquvvat, barglari sersuv, to’q yashil rangli, yaxshi rivojlangan ildizida juda ko’p tomirchalar paydo bo’lgan. Bu ildizchalar o’simlikning yerdagi poya qismidan o’sib chiqqan. Aksincha bir joyda urug’dan o’stirilgan pamidorning ildizi bequvvat va kam edi. Buning sababi bolalardan so’ralganda bolalar bu savolga osongina javob berdilar.

Biz ko’chirib o’tkazish vaqtida asosiy ildizning bir qismini olib tashladik. U asta-sekin o’sa boshladi, yonidan chiqqan ildizchalar esa tez o’sib ketdi, poyadan ham shoxchalar o’sib chiqdi. O’simlikni poyasi bir oz tuproqqa ko’milgani uchun qo’shimcha ildizlar o’sib chiqdi.

Tajriba natijasida bolalar pamidor ildizini sistemasining o’sishi va rivojlanishini kishilarning harakatiga bog’liq ekanligiga ishonch hosil qiladilar. Tajriba uchun ikki hovli bo’lishi kerak. Birinchi hovlidagi pamidorning bachki shoxlari olib tashlanadi, ikkinchi hovlidagi pamidorning shoxlari olinmaydi. Tajriba vaqtida o’qituvchi bolalarga bachki shoxlarni yulish usullarini o’rgatadi. Bahzida bolalar bir va ikki poyali o’simlikni birinchi gulbargi ostidan bargini sezmay qoladilar. Natijada bir poyali o’simlik o’rniga ikki poyali, ikki poyali o’simlik o’rniga uch poyali o’simlik o’sadi.

Bundan tashqari bolalar ikki poyali o’simlikning ikkala poyasida ham hosil payqaydilar. U poyali o’simlikning hosili ikkita poyasida, ayrimlarida esa faqat asosiy poyasida ekanligini guvohi bo’ladilar. O’quvchilar ikki poyali pamidorning mevasi yirikroq bo’lib tezroq pishishini bilgach, qishloq xo’jaligi uchun ikki poyali pamidor o’stirish foydali degan xulosaga keladilar.

Sungra ukuvchilar tajriba asosida ruy bergan jarayonni kuzatishlari asosida suxbatlar olib boradi.

2.Ko’chat ekish qaysi fasilda bo’ladi?

3.Necha poyali o’simlik mavjud?

4.O’simliklar nima bilan oziqlanadi?

5.Pamidor urug’i qanday o’stiriladi?
TOPSHIRIQLAR.

1. 
   Qishloq xo’jaligi ekinlari nomini keltiring.
   
2. 
   Ish turi bo’yicha dars ishlanmasini tuzing.
   

1. 
   O`quvchilarni kasb-hunarga qiziqtirishning mutafakkirlar usullari.
   
2. 
   Kasb-hunar xaqida tushunchalari.
   
3. 
   Mutafakkirlarni kasb-hunarga oid fikrlari.
   
4. 
   Kasb-hunar haqida tadbirlar.
   
5. 
   An`anaviy kasb-hunarlar.
   

Odam hunarning yaxshi va yomon sifatlarini bilgandagina hunarga oid bilimlarni mukammal egallashi, hunarmandlar ahlini qo’llab-quvvatlashi mumkin.

Darhaqiqat SHarq mutafakkir allomalari hunar va hunarmandlarga katta ehtibor berganlar. Jumladan, Alisher Navoiy o’z zamonasida zargarlar, kulollar, tikuvchilar kabi turli tuman hunar sohiblarining hammasiga zo’r hafsala, qunt, ehtibor bilan maslahatlar berib, husniga rag’bat ko’rsatib, hamda ularga homiylik qilganlar. Alisher Navoiyning fikricha “Inson bo’lib dunyoga keldingmi? Biron-bir kasbni egalla, hunar o’rgan, shunda dunyodan hammomga kirib toza yuvinib chiqmagan kishidek o’tmaysan”- deydilar.

SHuningdek donishmandlarimiz ugit qilganlarki, vaqtida ilm hunarga muhabbat qo’ying, o’rgatilgan narsalarni yodingizda tuting, ilim hunar o’rganishga chin ixlos bilan kirishing, yoshligingizni bekorga o’tkazmang. Hattoki, ulug’ shayxlarimizning o’zlari ham biror hunar egasi bo’lganlar. Masalan SHayxul Mashoyix Abu Said Xarros etikdo’zlik qilgan. SHayx Muhammad Sakko mashhur pichoqchi, SHayx Hoja Bahouddin Naqshbandiy ajoyib naqqosh bo’lganlar, boshqalarni hunar o’rganishga dahvat etganlar. Hoja Bahouddin Naqshbandiy aytadilar – “Dil bayoru dast bakor” yahni “Dilinng ollohda, qo’ling doim mehnatda bo’lsin”.

Insoniyat qadr-qiymati mehnatda, bilimda, hunarga tayanishda, birovga xor bo’lsamlikda deb bilgan Sahdiy shunday tahlim beradi.

O’z mehnatidan non yegan kishi,

Xotam minnatidan ozod yoz-qishi.

Muqaddas kitob Avestoda ham mehnat moddiy boyliklar manbai bo’lgani uchun emas, balki u mehnatni asosan ahloqiy jihat, yaxshilik manbai deb bilganligi uchun insonlarcha mehnat qilishga chaqiradi. Halq pedagogikasida “Yoshlikda egallangan bilim, hunar toshga o’yib yozilgan hikmatdur” – deb tahkidlanadi.

“Farzandlarga odob-hunar o’rgatmak merosdur” – deb nasihat qilinadi Qobusnomada “Sen odob, hunar va donishini o’zingdan meros qilgin, toki uning haqqini bajo kelturmish bo’lgaysan”. CHunki xos kishilarning farzandiga odob va hunardan yaxshiroq meros yo’qdir. Oliy xaloyiqning farzandlariga xirfa (savdo hunari) pesha (kasb) din yaxshiroq meros yo’qdir. Agar xos odamlarning farzandlari yuz hunar bilsa va lekin hech kasbni bilmasa ayb emasdur. Hunar esa bir kun ishga yaragusidir. Demak albatta hunar o’rganmoq zarurdir:

O’tay o’g’lingga bilan desang agar,

Sen o’qishdi, o’rgatgin ilmu-hunar.

Agarda senda koruncha ham bo’lmasa zar,

O’z o’g’ishmingni qoldirmagin behunar.

Hunarning nechog’lik zarur ekanligini qator rivoyatlar, naqllar, ertak dostonlarda ham o’z aksini topgan. “Oltin baliqcha”, “Savdogar bilan podachi”, “Sirli gilamcha”, “Baliqchi bola”, “Ikki naqqosh ishi” kabi ertaklar “Hasanxon”, “Rustam”, “Ziyod” kabi dostonlar shular jumlasidandir.

Hunar egallash ham bir fazilatdir mahoratdir. Hunar egallashda halollik, poklik, sabr-qanoat, matonat, mehnat madaniyatiga rioya qilish muhim rolg’ o’ynaydi

Ota-bobolarimiz ham hunar o’rganishni asosiy vazifa ekanligini o’rgatib kelganlar. Nizomiy Ganjaviy shunday degan:

Hunar o’rgan chunki hunarda ko’p sir,

Yopiq eshiklarni ochar birma-bir.

Abur Rayhon Beruniy mehnat va hunar avloddan-avlodga meros bo’lib o’tishini sinchiklab o’rgangan va hunarni yuqori baholagan. U “Hunarmandchilikda, mehnatda to’liq ustozlik sahnatini egallab olishi kerak”, degan fikrni aytadi. Odatda o’sha davrda hunar va tabiiy bilimlar maktablarda o’rgatilmay yakka tartibda berilgan.

1. 
   Ota kasbini egallash, oiladagi kattalardan yakka shogird shaklida.
   
2. 
   SHogird etish tanilgan usta qo’lida yakka shogird bo’lish.
   
3. 
   Ustaxonalarda yakka shogirdlik tartibida o’rganiladi.
   

Ukuvchilarni kasb-xunarga kizikishini tarbiyalashda insoniyat mexnat faoliyati tarixini urgatuvchi omillarga tayanib, ukuvchilarni kelajakda tugri kasb tanlashlariga ulkan zamin yaratilsa, maksadga muvofik bulardi. Ukuvchilarni mexnat turlariga kizikishini oshirish, kasb tanlash va uzlashtirishni shakllantirib borish uchun pedagoglar zimmasiga ukuvchilarga yoshligidan boshlab tahlim, tarbiya berish bilan birga kasb-xunarga kizikish ishlarini tugri yulga kuyishda kuyidagi shartlarga amal kilish lozim:

Boshlangich sinf ukuvchilariga kasb-xunar tugrisidagi tushunchalarni singdirish:

Ukuvchilarni yoshiga, jinsiga mos kasb-xunar tanlashga ularga pedagogik-psixologik yondashish:

Kasb-xunarga kiziktirishda ukuvchilarning yoshi va kobiliyatlarini xisobga olish:

Maxalla oksokollari, mexnat faxriylar bilan muntazam alokalar urnatish:

Mexnat ustaxonalariga ekskursiyalar uyushtirishni tashkil etish:

Darslarda mutafakkirlar merosidan foydalanib kasb-xunarga oid fikrlari bilan tanishtirish.

O’zbek halq tarbiyashunosligining o’tmishdagi mashhur mutafakkirlar, halq maorifi arboblari va mahrifatparvar shoirlarning, mehnat kasb-hunar to’g’risidagi qimmatli fikrlarini biz uchun ahamiyatli tomoni shundan iboratki, ulardan yosh avlodni mehnarsevarlik ruhida tarbiyalash, kasb-hunarga qiziqtirishning vositasi sifatida foydalanish mumkin.

Bizga mahlumki o’zbek halqining qadimiy kasb-kori asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bo’lgan. Ushbu kasb-korlar yuzlab yillar davomida shakllanib har biri o’z ichida o’nlab tarmoqlarga ajralgan va gullab yashnagan.

O’rta Osiyo mutafakkirlarining kasb-hunar, mehnatsevarlik haqidagi fikrlari bizga meros bo’lib qolgan. Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy (783-850) ning insoniylik va mehnatsevarlik haqidagi dono fikrlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mutafakkirning fikricha, har bir kishi qilgan ishlari bilan hech ham mag’rurlanmasligi va takabburlik qilmasligi lozim.

X asrdagi sharq ijtimoiy tarbiyashunoslik bo’yicha fikrlarning eng yirik vakili Abu Nasr Al-Farobiy (870-950)ning o’z davri uchun katta xizmatlaridan biri shundaki u insonlarni ilm-mahrifatli bo’lishga, mehnat qilishga va kasb-hunar egallashga chiqiradi.

Farobiy kasb-hunar va ahloqiy fazilatlar muayyan harakatlarni takrorlash, mashq qilish yo’li bilan paydo bo’lishini uqtiradi. Mutafakkir har bir kishi o’zi yoqtirgan kasbni egallaganidan so’ng, o’ziga topshirilgan ishga nisbatan yuksak mahsuliyatni his etishi va o’z “kasb-hunarini mukammal bilmog’i, yaxshi tarbiya olmog’i va yaxshi xulq atvor fazilatlariga ega bo’lmog’i kerak” deb tahkidlaydi.

Abu Rayhon Beruniy (978-1048) ham mamlakatning obodonchiligi, kishilarning baxt-saodati va kamolati uning halol mehnat qilishida va kasb-hunar o’rganishida deb biladi. U kasb-hunar, ixtirolashga, turli asboblarni yasashga bag’ishlab 9 ta asar yozgan. Asarlarida o’zi yashab turgan davrdagi ishlab chiqarishning rivoji va kasb-hunarga oid qimmatli mahlumotlar berilgan.

Mehnatni va kasb-hunarni sharaflash, mehnat ahlining qadr-qiymatini uning manfati uchun astoydil kurashni Beruniyning zamondoshi qomusiy olim Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ning ilmiy faoliyatida ham ko’rishingiz mumkin. Ibn Sino “Odam ijtimoiy jondir” degan fikrni olg’a surdi. SHunung uchun ham olim odamning yashashi uchun eng zarur narsa foydali mehnat ekanligini tahkidlaydi.

O’rta Osiyoda ko’plab shoirlarning ustozi bo’lgan Abulqosim Firdavsiy (934-1020)ning “SHohnoma”sida mehnat ahliga mehr-muhabbat bilan yog’dirilgan va kasb-hunarni egallash malakasiga bagishlangan misralarini ko’plab uchratish mumkin:

Mehnat tagidadir, ey oqil, har ganj,

Ganj topmas hech kimsa, tortmas ersa ranj.

Firdavsiyga yaqin davrda yashagan shoirlardan yana biri Nosir Xisrav (1004-1088)dir. Uning fikricha, dunyodagi eng oliyjanob va oliyhimmat odamlar mehnatkashlar-jamiyat uchun foydali narsalar ishlab chiqaruvchi hunarmandlar, kosiblar, binokorlardir.

Kasbdan jodu hurram yo’q jahonda,

Hunardin yaxshidur ham yo’q jahonda.

Butun kun rizqining bog’boni bo’lg’ay,

Kishin o’z uyining mehmoni bo’lg’ay.

Arzir uning bo’lsa boshi osmonda,

Usiz yashay olmas shoh ham jahonda.

Yuqorida tilga olingan ulug’ mutafakkirlarning mehnat tarbiyasi va kasb-hunar tarbiyasi borasida shunday xulosa chiqarishimiz mumkinki, inson dunyoga kelar ekan o’z hayoti maboynida insoniy qadr-qiymatga ega bo’lishi kerak.

Zero mehnat qilgan, kasb-hunarli inson birovga qaram bo’lmaydi, yahni mehnat qilish orqali inson o’zining uch ehtiyojini qondiradi. Moddiy ehtiyojini, mag’naviy ehtiyojini, mehnat ehtiyojini qondiradi. Moddiy ehtiyoj qondirilishi natijasida mahnaviy va mehnat ehtiyojlari ham qondiriladi.

Xullas, boshlang’ich sinf o’quvchilarini mehnat va kasb-hunarni tarbiyalashda ulug’ mutafakkirlarimizning asarlarida keng foydalanish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Mutafakkirlarning merosiga chuqur hurmat bilan qarash va ular yaratgan asarlarni ko’z qorachig’iday saqlash kerak.