I BOB. BO’LAJAK HARBIY TA’LIM O’QITUVCHILARIDA
KASBIY KOMPETENTLIKNI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK
ASOSLARI
1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini
shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari
Mamlakatimizda mustaqillik bilan boshlangan davr xalqimiz hayotining
barcha sohalarida milliy ruhimizga mos va xos bo’lgan islohotlarni amalga
oshirish uchun keng istiqbollar ochdi, Endilikda «Respublikani haqiqatdan ham,
uning milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda, xalqning azaliy turmush tarzi,
an’analari, urf-odatlari va ko’nikmalarini, mavjud beqiyos tabiiy boyliklarini har
tomonlama hisobga olib, yuksaltirish ommaviy bo’lib qoldi. Prezidentimiz
I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Asrlar davomida aqlu-zakovati ila bunyod etgan
boy ma’naviyati tufayli xalqimiz mag’rur yashadi, mehnat qildi, doimo hurriyat
va erk sari intildi. Ana shu milliy g’urur bugungi istiqbolimizning oltin
poydevoridir»
1
.
Markaziy Osiyoda maktab madrasalar o’rta asrlardayoq rivojlangan, hozirgi
Ma’mun akademiyasiga o’sha davrda asos solingani fikrimizning dalilidir.
Pedagogik tarbiyashunoslikda qadimgi Yunonistondan keyingi Markaziy
Osiyoda rivoj topgan. Chunki dunyoga mashhur Al Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar avvalo
madrasada mudarrislik qilganlar. «Ikkinchi muallim» sifatida dunyoga mashhur
Abu Nasr Forobiy pedagogik madaniyati haqida shunday deydi: «Muallim
shogirdga nisbatan o’ta hokimlikka ham, o’ta bo’shlikka ham yo’l qo’ymasligi
lozim, chunki o’ta hokimlik shogirdda muallimga nisbatan nafrat uyg’otadi,
agarda shogird muallimning bo’shligini sezsa, unda muallimga va uning ilmiga
nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo’ladi»
2
. U axloqning o’n ikki tamoyili
haqida fikr yuritganda, xushfe’llik, shirinsuxanlik fazilatini alohida ulug’laydi.
1
Karimov I.A.Barkamol avlod orzusi.-T.:Sharq,1998.-184 b
2
Abu Nasr Farobiy “Baxt saodatga erishuv yo’llari” (“Risola fi-tanbeh ola asbob as-saodat”) 17-bet
8
Ma’lumki, Abu Ali Ibn Sino dunyoda tibbiyot fanining asoschilaridan biri
sifatida mashhurdir. Lekin uning inson ruhiyati va jismoniy uyg’unligi, insonni
bir butunlikda o’rganish ta’limoti yetarli o’rganilmagan. U «yaxshi va yomon
xulqning hammasi sharoit va tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi».
Inson muloqatda samimiylik, nutq tovushi, ovoz ohangi kabi ta’sir vositalariii
ruhshunos sifatida ifodalaydi. «Tabiatning insonlarga in’om etgan yana biri oliy
fazilat inson nutqidir. Inson o’zining ana shu nutqidagi tovush ohanglari orqali
o’z ifodalarini izhor etadi»-deb yozadi.
Sa’diy Sheroziy o’qituvchilarni Talabalar bilan muloqatda bo’lish
qoidalaridan xabardor bo’lishga, o’ylab, har bir so’zni o’ylab gapirishga da’vat
etadi. Aqlli odam ko’p o’ylamasdan gapirmaydi, o’z so’zi va fikrini huddi
qimmatbaho yoqut kabi dilda saqlaydi.
Buyuk ma’rifatparvar muallim mohir tadqiqotchi Abdulla Avloniy ta’lim
tizimi, o’qitishni takomillashtirish, o’qituvchi malakasini shakllantirish bo’lg’usi
o’qituvchilarni tayyorlash muammolariga mutloqo yangicha yondashgan olimdir.
U o’qituvchilarning shaxsiy fazilatlari, axloqi, odobi, bilimdonligi, ziyrakligi,
topqirligi, farosatliligi, aql zakovatliligi ta’lim va tarbiya uchun asosiy negiz
ekanligini ta’kidlab o’tadi. Ayniqsa, uning fikricha, ijodiy izlanish, o’qish va
o’qitishning yangi shakl, uslub hamda vositalarini qidirish o’qituvchilarning eng
muhim sifatlaridan biridir
3
.
Qadimgi Sharq, pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma»da
ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratli gaplar aytilgan bo’lib, ular hozirda
ham ma’lum darajada o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
«Qobusnoma» Kaykovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan bo’lib,
44 bobdan iborat. Uning 7 - boblari so’z odobi haqidadir. Asar muallifning
farzandiga qilgan nasihatlari sifatida yozilgan. U farzandini yoqimli, muloyim,
o’rinli so’zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi: «Yaxshi so’zlashga o’rgan va
muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki qanday so’zni gapirigani
istasang, til shuni gapiradi. So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar
3
Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” asari 32-bet.
9
u yaxshi so’z bo’lsa ham yomon ko’rinadi». «Kishi suxandon va notiq bo’lishi
lozim».Har bir notiq o’z nutqi ustida ko’p mashq qilishi, xalq oldida nutq
so’zlaganda yoqimli gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. Xalq, oldida
gapirganda so’zing go’zal bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq, sening
so’z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini
so’z orqali biladilar. har kishining ahvoli o’z so’zi ostida yashiringan bo’ladi».
Kaykovus notiq so’zning ma’nolarini har tomonlama o’rgangan bo’lishi kerak,
deb hisoblaydi. Notiq xalq tilini, xalqning fikrini, ruhiyatini bilishi kerak.
«Shunday kishini notiq deymizki, uning har so’zi xalqda tushunarli bo’lsin».
So’zlaganda o’ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigaya xulosani ko’z oldiga
keltirib gapirgan notiq pushaymon bo’lmaydi: «O’ylamasdan so’zlama, har bir
so’zni o’ylab gapir». U tildagi so’zlarni buzib so’zlamaslikka, hamma vaqt
mavjud til normalariga amal qilishga chaqiradi»-«Agar so’zni va ilmni yaxshi
bilmasang ham, hech bir so’zni buzma, to’g’ri ta’rifla, so’zni bir xil gapir».
Kishi kamtar bo’lishi kerak, o’zini xalq, orasida oddiy, kamtar tutishi lozim,
mahmadonalik qilish, ko’p gapirish donolik belgisi emas, «Ey farzand» agar sen
har qanday notiq bo’lsang ham, o’zingni bilganlardan pastroq tutgil, toki so’z
bilimdonligi vaqtida bekor bo’lib qolmagaysan. Ko’p bilgulu, oz so’zla, kam
bilsang, ko’p so’zlama, chunki aqlsiz kishi ko’p so’zlaydi, deganlarki, jim
o’tirish salomatlik sababidir. Ko’p so’zlovchi aqlli odam bo’lsa ham, xalq uni
aqlsiz deydi...»
4
.
Tajribalardan foydalanish va ilg’or texnologiyalarni qo’llash, zamon
talablari asosida bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy
kompetentligini shakllantirish qoidalarini hayotta tatbiq etish quyidagilarni
nazarda tutadi.
Demak, bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy
kompetentligini shakllantirishda eng avvalo muomala odobi u aloqa qiladigan
odamlar, muassasalar bilan o’z kasbiy vazifasini bajarayotganda sodir bo’ladigan
4
Kaykovus “Qobusnoma” asaridan Toshkent “O’zbekiston” 1997 y. 46-47-betlar
10
axloqiy munosabatlar majmuidir. Ushbu yondashuv asosida Yevropa pedagoglari
muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratib ko’rsatadilar:
o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muomala;
o’qituvchi bilan pedagogik jamoa o’rtasidagi muomala;
o’qituvchi bilan ota-onalar o’rtasidagi muomala;
o’qituvchi bilan ta’lim muassasasi rahbarlari o’rtasidagi muomala
5
.
Pedagogik muomala jarayonida pedagogning muomalaga o’ziga xos
moslashuvi alohida rol o’ynaydi. Bunday moslashuv deganda psixologik, nutq,
harakat va shu kabi usullar tizimi tushuniladi, mazkur tizim pedagogik
vaziyatning vazifasi va xususiyatlariga o’xshash bo’lgan muomala tuzilishini
tashkil etish, ongiga samarali tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun tanlanadi.
Pedagoglarning muomala masalalari haqidagi fikrlarini tahlil qilishimiz
natijasida chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida muomalaning ko’rinishlarini
aniqladik. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonidagi aloqalar tizimida harbiy
rahbarlar bilan o’quvchi-yoshlar o’rtasidagi muomala munosabatlar katta o’rin
egallaydi. Bu jarayonda o’quvchi-yoshlar insoniyatning asrlar davomida
to’plagan bilimlarini, axloqiy tajribani egallab oladi. harbiy rahbar chaqiriqqacha
harbiy ta’lim jarayonda yetakchi kishidir. Shuning uchun ham harbiy rahbar,
uning axloqiy sifatlari, xulqiga o’quvchi-yoshlar bilan muomalasiga nisbatan
alohida, yuksak talablar qo’yiladi.
6
Harbiy rahbarlar harbiy hayotga endigina kirib kelayottan barkamol shaxs
sifatida shakllanadigan insonlar – o’quvchi-yoshlar bilan muomalada bo’ladi.
O’quvchi-yoshlar harbiy muomala odobini asosan harbiy rahbar timsolida anglab
oladi.
5
Redjaboev A.D. Yoshlarni milliy istiqlol g’oyasi asosida harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning
pedagogik asoslari: Ped.fanl.nomz. ...diss. – T:. 2004. – 167 bet.
6
Tursunov.A. Armiya. T.:Adolat, 2003. 32 b.(Davlat va millat ramzlari). O’zbekiston Respublikasi Qurolli
Kuchlarini isloh hilish mamlakatimiz xavfsizligi va barqarorligini,xududiy yaxlitligini, uning chegaralari
dahlsizligini, fuqarolar tinchligi va osoyishtaligini ta’minlashga qaratilgan». Z.b.
11
Demak, shirin muomala har bir kishiga quvonch, bemorga malham va najot
bag’ishlaydi. Ilmiy tadqiqot ishimizda «Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich
tayyorgarligi» fani tarkibida muomala madaniyatining nazariy va amaliy
asoslarini, uning milliy va umuminsoniy xususiyatini yoritishga harakat qilinadi.
Ma’lumki, barcha ma’naviy-axloqiy fazilatlarning poydevori, harbiy
tushunchalari, ko’nikmalari chaqiriqqacha bo’lgan yoshidan tarkib toptirilsagina,
bu poydevor barqaror bo’ladi. Harbiy rahbarlarning shaxs sifatida shakllanishida
hal qiluvchi omilga aylanadi. Zero, ma’naviy-axloqiy fazilatlar tarkibida
muomala munosabat madaniyati alohida o’rin tutadi. Ta’lim muassasasida
o’quvchi-yoshlarga uy, oila muhitidan tashqari dastlabki harbiy muomala,
munosabat muammolariga duch keladi. Shunisi xarakterliki, ta’lim muassasasida
izchil va uzviylikda ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga asoslangan harbiy rahbar
shaxsini shakllantirish amalga oshiriladi. Ya’ni oila, mahalla, ko’cha, tarbiyaviy
ta’siridan farqli professional ta’sir ko’rsatiladi. Shuningdek, tarbiyadagi milliylik
uyg’unligiga erishiladi. Ya’ni oilada, mahallada milliy kadriyatlar, mahalliy urf-
odatlar tarbiyasi ustuvor bo’lsa, ta’lim muassasasida dastlabki umuminsoniy
kadriyatlar va harbiy bilimlar bo’yicha tushuncha, ko’nikmalarni shakllantirish
yo’nalishida ham ish olib boriladi.
Shundan kelib chiqib, ilmiy tadqiqot ishimiz predmeti doirasida bo’lajak
chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini
shakllantirishda muomala madaniyatining quyidagi qirralari, yo’nalishlari
shakllantirilishi kerakligini aniqladik:
- harbiy pedagoglar va bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi munosabat;
- bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi salomlashish munosabati;
- ijtimoiy foydali mehnat jarayonidagi munosabat;
- mashg’ulotlar jarayonidagi munosabatlar;
- bo’lajak harbiy raxbarlarning xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirish;
- ommaviy ishlar jarayonida rasmiy munosabatning elementlarini
shakllantirish;
- ham kasblar o’rtasidagi munosabat;
12
- minnatdorchilik bildirish.
Bu fazilatlar bevosita harbiy rahbarlarning axloqiy faoliyati namunasi
asosida tarkib toptiriladi. Lekin harbiy rahbarlarning muomala madaniyati
tarbiya jarayonining asosiy ta’sir vositasi bo’lishi pedagogik mahoratdir.
Yuqoridagilarni bo’lg’usi harbiy rahbarlarning o’zi yaxshi bilib olmog’i lozim.
Ana shu qadimiy madaniyat ma’naviy xazina, jahonga mashhur o’zbekona
insonparvarlik, mehmondo’stlik, vatanparvarlik kabi milliy qadriyatlar zamirida
muloqat, muomala fazilati alohida o’rin tutadi. Insoniy muomalaning ijtimoiy
ahamiyati beqiyos bo’lib, tarixiy, milliy va umuminsoniy xususiyatga egadir.
Muomala madaniyatini axloqiy, estetik va iqtisodiy tarbiya tarkibida bir
butunlikda o’rganish bilan birga, alohida ilmiy muammo, kasb mahorati sifatida
tadqiq qilish uning ijtimoiy ahamiyatini orttiradi. Pedagogik muomala masalasi
ham o’ziga xos hususiyatga ega bo’lib, dunyo olimlari tomonidan ma’lum
darajada o’rganilgan.
Lekin mustaqil O’zbekistonda chaqiriqqacha harbiy ta’lim-tarbiya
jarayonini insonparvarlashtirish, demokratlashtirish mustaqil fikrlaydigan yosh
avlodni erkin rivojlantirishniig pedagogik tizimi yaratilmagan. Zero-harbiy
pedagogik muomala nazariyasi va amaliyoti chaqiriqqacha harbiy ta’lim-tarbiya
jarayonini insonparvarlashtirish metodologiyasiga asoslanishi davr talabidir.
|