31.261.2
X 71
0 .0 . Xoshimov, S.S. Saidaxmedov. Elektr yuritma asoslari. -
Т.: «Aloqachi», 2010,208 bet.
Darslikda elektr yuritma tizimidagi o‘zgarmas va o‘zgaruvchan
tok elektr dvigatellarining elektromexanik xususiyatlari,
tavsiflari,
ularning tezligini rostlash usullari, elektr yuritma dvigatellarining
quvvatini hisoblash va tanlash usullari bayon qilingan, shuningdek,
zamonaviy mikroprotsessorli elektr yuritmalarning tuzilishi va ish-
lashi, energiya tejovchi elektr yuritmalarning qoMIanishi to‘g‘risida
ma’lumotlar berilgan.
ВВК31.261.2я73
Taqrizchilar:
N.M. Aripov - Toshkent temir yo‘l muhandislari instituti
professori, Texnika fanlari doktori;
X.A. Alimov - texnika fanlari nomzodi, dotsent
fNAMANGAN DAVLAT
U NIVERSlTETIi^f
i A hborot-resurs rnarkatl
r i b
ISBN 978-9943-326-63-7
© «Aloqachi» nashriyoti, 2010.
KIRISH
Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyaning
60% dan ortiqrog‘i ish mexanizmini harakatga keltiruvchi avto-
matlashtirilgan elektr yuritmalar tomonidan iste’mol qilinmoqda.
Sanoat, qishloq xo‘jaligi, kommunal va boshqa tarmoqlaming
barcha sohalarida, turli mashina
va mexanizmlar hamda quril-
malardan keng foydalaniladi. Har qanday mexanik jarayonni
amalga oshirish uchun mexanizm va mashinaning ish organini
harakatga keltirish darkor. Bu esa yuritma vositasida amalga
oshiriladi, xususan, elektr energiya mexanik energiyaga aylan-
tiriladi.
Yuritma energiyani ma’lum yo‘naltirilgan maqsadda o‘zgar-
tirishi kerak. Shuning uchun uning tarkibiga bu funksiyalarni
amalga oshiruvchi qurilmalar va boshqaruv
vositalari kiritilishi
darkor. Bu maqsadga elektr yuritma yordamida avtomatik bosh
qaruv asosida erishiladi.
Elektr yuritma deb mashinalaming ish organlarini harakatga
keltiradigan hamda bu jarayonlami maqsadga muvofiq boshqa-
radigan, hamda elektr dvigatel, kuchli o‘zgartgich, boshqarish,
axborot hamda uzatish qurilmalaridan tashkil topgan murakkab
elektromexanik tizimga aytiladi.
Yuritmaning «chiqish» koordinatlariga
ish mashinasi organ-
larining mc’yorda ishlashi uchun zarur bo‘lgan elektromagnit
moment
M yoki kuch
F va harakat koordinatlari: burchak tezlik
oj
yoki chiziqli tezlik
v hamda ularga mos harakat yo‘nalishi
boMaklari Да,
AS kiradi.
Yuritma elementlari quyidagilardan iborat.
Uzatish qurilmasi harakat shakllarini o‘zgartirish va mexanik
energiyani dvigatel qurilmasidan mashinaning ish organlariga
uzatish uchun moMjallangan.
Dvigatel qurilmasi elektromexanik o‘zgartgich bo‘lib, elektr
energiyasini mexanik energiyaga aylantiradi
va uzatish qurilmasi
bilan birgalikda ish organining berilgan harakat turlarini shakl-
lantiradi.
Kuchli o ‘zgartgich qurilmasi elektr yuritma tizimini elektr
manbayi bilan bog‘lash uchun (masalan, sanoat elektr tarmog‘i
bilan) elektr energiyani bir turdan ikkinchi turga o‘zgartirish
uchun (masalan, o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas tokka aylantirish)
xizmat qiladi. Kuchli o‘zgartgich qurilmasining asosiy vazifasi
jarayon davomida boshqariladigan energiya oqimini shakllanti-
rishdan iborat. Elektr yuritma
tizimlarida ish mashinalari, mexa-
nizmlar va ish jarayonlarida «energiyani tejaydigan» texnologiya-
larni qo‘llash, tiklanuvchi energiya manbalarini yaratish kuchli
o‘zgartgich, dvigatel va uzatish qurilmalarining xususiyatlariga
bog‘liq.
Boshqarish va axborot qurilmalari energiya oqimi
W va ma-
shinalaming ishchi organlari harakatlarini boshqarishning
berilgan
qonuniyatlar bo‘yicha shakllantirish uchun moijallangan.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmani avtomatik boshqariluv
chi elektromexanik tizimning (ABT) keng qo‘llaniladigan turi deb
qarash mumkin.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmaning funksional sxemasi 1-
rasmda ko‘rsatilgan. Bu sxema elektr yuritmaning ayrim element-
lari va ular orasidagi bog‘lanishlami kengroq o‘rganish imkoniya-
tini beradi. Bu yerda ingichka chiziqlar bilan elektr energiyani
uzatish kanallari, qo‘sh punktir chiziqlar bilan mexanik energiyani
uzatish kanallari, punktir chiziqlar bilan esa, elektr yuritma yoki
bajaruvchi mexanizmning o‘lchanayotgan koordinatlari to‘g‘risida
axborot uzatish kanallari ko‘rsatilgan.
