д / л а г )
6
, 3 ( Ъ 2£~ /)
н о „ , к
Usltbu о ’quv qo'llanma OO'MTV 26.02.2009 yil № 51 sonli buvrug’iea
asosan chop etishga tavsiya etilgan.
UDK: 681.03:539.3
U shbu o ‘quv q o ila n m a d a «B o sh q arish tizim larini k o m pyuterli m odellash»
fanining asosiy m aqsad v a v azifalari bayon etilib, boshqarish tizim larini ko m
pyuterli m o dellashda foydalaniladigan oddiy, differensial, integral, integro-
differensial tenglam alar, u lam in g sistem alari va optim allashtirish m asalalarini
yechish
usullari, algoritm va Paskal dastu rlash tili asoslari keltirilgan, m atem atik
m odellarn in g yechish usullari a lg o ritm larig a m os Paskal tilid a tu zilg an dasturlar
m atni berilgan.
T a q r iz c h ila r :
f.-m .f.d., p ro fesso r Y u. E sh q o b lo v
t.f.d., p ro fesso r
B. X u d o y o ro v
/X. M EYLIYEV, M. YUSUPOV, SH. P. BOBANAZAROV,SH. A. AYNAQULOV/
« B O S H Q A R I S H T I Z I M L A R I N I K O M P Y U T E R L I M O D E L L A S H »
O ’q u v q o ’lla n m a .T IM I., T - 2 0 1 1 ., 132 b e t.
© TO S H KE NT-1 R RIG ATS IYA VA M IT. IО RATS П А IN STITU Tl (T IM I),2011.
К i r i sh
T ab iiy fanlarning te z su r’atda rivojlanishi h am d a shaxsiy
ko m p y u ter y an g i
avlo d larin in g h a y o tg a ja d a l kirib kelishi h a r b ir m utaxassis oldiga zam on talab -
lariga ja v o b beradigan yangidan-yangi v azifalam i q o ‘ym oqda. K eyingi p ay tlard a
boshqarish tizim larini o ‘rganishda k o m pyuterli m odellash usullari keng q o ‘llanib
kelinm oqda. B u n g a asosiy sabab, tezkor shaxsiy kom pyuterlardan keng foy d alan -
ish im koniyatlarining paydo b o ‘lganligidir.
H ozirgi vaq tg a kelib «B oshqarish tizim larin i kom pyuterli m odellash» fani
oliy ta ’lim d a y a n g i fan sifatida to b o ra k en g o ‘rg an ilm o q d a va q o 'llan ilm o q d a. O liy
ta ’lim ning dav lat standartiga asosan, har b ir b ak ala v r va m agistrdan o ‘z so h asid a
m avjud b o ‘lgan asosiy ja ra y o n la m i chuqur tahlil qilib berish talab etiladi. B u n d a
«B o sh q arish tizim larini kom pyuterli m odellash» fani m uhim aham iyatga ega.
«B oshqarish tizim larini kom pyuterli m odellash»
fani m atem atika, m exanika,
fizika, inform atika, kim yo, biologiya, e k o lo g iy a v a b o sh q a m axsus fan lar b ilan
ch am b arch as b o g ‘liq b o ‘lib, u har bir so h a m utaxassisidan chuqur b ilim va
k o ‘n ik m a la m i talab etadi.
vU sh b u o ‘q uv qoMlanmada «B oshqarish tizim larini kom pyuterli m odellash»
fan in in g asosiy tushuncha va m aqsadlari keltirilishi bilan birga,
tex n ik a
y o ‘n alish d a foydalaniladigan b a ’zi bir o b y ek tlarn in g m atem atik va kom pyuterli
m o d ellari k o ‘rsatilgan. Shu bilan birga k o m pyuterli m odellashning asosiy bosqichi
- m o d eln i yechish algoritm lari ham da bu a lg o ritm larg a m os keluvchi Paskal tili-
dagi dasturlar, Excel dasturidagi yechish u su llari keltirilgan.
A v to m a tik boshqarish n azariy asid a
av to m a tik boshqarish tiz im la rin in g
u m u m iy tu zilish in i v a ularni tad q iq qilish u s u lla rin i o ‘rg a n a d i. Bu u s u lla r
tiz im la r d a g i fiz ik ta b ia ti h ar xil b o 'lg a n ja ra y o n la r uchun y ato q li b o ‘lib, suv
x o 'ja lig in in g turli sohalarida boshqarish tizim larin i
loyihalashda n azariy asos
h iso b lan ad i.
A v to m a tik b o sh q arish n a z a riy a sid a q u y id a g i ik k ita m asalan i y ech ish g a
t o ‘g ‘ri k e la d i:
• M avjud avtom atik boshqarish tizim ini tad q iq qilish. B u n d a tiz im n in g u n g a
-*
q o 'y ilg a n ta la b la rn i q ay d a ra ja d a q an o a tla n tira o lish i a n iq lan ad i. B u
m a sa la tiz im n in g tah lili d eb y u ritila d i;
• B e rilg a n ta la b la r b o ‘y ic h a tiz im n i lo y ih alash - tizim n i s in te z la s h m a s a l-
asi d e b a ta la d i. B u m a s a la a v to m a tik b o s h q a ris h tiz im in i q u r is h n i, av
to m a tik
boshqarish
tiz im la rig a
q o 'y ilg an
talablarning
bajarilish in i
ta ’m in lo v ch i sxem alarini, u la m in g alo h id a elem entlari v a p aram etrlarin i o ‘z
ic h ig a o lad i.
H ozirgi v aq td a tizim larni tahlil qilish v a sintezlash m asalalari b ir x il d a ra ja d a
ish la b c h iq ilm a g a n . H a r xil d a ra ja li o d d iy d ifferen sial te n g la m a la r y o rd a m id a
*
ta v s ifla n u v c h i ch iziq li tizim larn i tad q iq qilish usullari yetarli
d a ra ja d a ishlab
ch iq ilg an . S h ax siy k o m p y u te rla rn i q o ‘llash, ch iziq li b o ‘lm ag an tiz im la rn i m o
d e lla sh y o k i shu tiz im la rn i ta v s iflo v c h i c h iz iq li b o ‘lm agan te n g la m a la rn i so n li
y e c h is h im k o n iy a tin i k e n g a y tird i.
A v to m a tik b o sh q a rish n a z a riy a s in i sh a rtli ra v ish d a to ‘rt b o ‘lim g a a jra tis h
m u m k in . B irin c h i b o ‘lim av to m a tik b o sh q a rish tizim larin i m atem atik ta v s ifla sh
u su lla ri b ila n b o g ‘liq. Ikkinchi b o ‘lim b o sh q a rish ja r a y o n in in g s ifa tin i ta h lil
q ilis h b ila n b o g 'Iiq . U chinchi b o ‘Iim a v to m atik tiz im la m in g b arq aro rlig i
m u am m o larin i o ‘z ich ig a oladi. T o ‘rtin ch i b o ‘lim o ptim al tiz im la r b ila n b o g ‘liq
b o ‘lg an m a s a la la rn i o ‘z ic h ig a o la d i.
A v to m a tik boshqarish nazariyasi u n g a yaqin texnik v a ilm iy s o h a la r b ila n
c h a m b a rc h a s bogM angan v a b u s o h a la r n a tija la rid a n o ‘z m asalalarin i y e c h is h d a
fo y d a la n a d i. A v to m atik b o sh q a rish n a z a riy a sig a t a ’luqli m a sa la la r d o irasi j u d a
k en g . S h u n in g uchun ham av to m atik boshqarish nazariyasini o ‘rganishni a v
to m a tik b o sh q arish tiz im la rin in g u m u m iy xususiyatlari
va ularni tad q iq qilish-
ning u m u m iy usullari bilan tan ish ish d an b o sh la sh kerak.
