yechish usuli yetarlich a a n iq lik k a ega b o ‘lishi talab etiladi.
O lingan natijalar y etarlich a an iq lik d a o ‘tkazi!gan tajrib a natijalariga yoki old-
indan m a ’lum boMgan n a tija la rg a yaqin b o ‘lsa, tu zilg an m atem atik m odel shun
chalik adekvat hisobianadi.
1.2. A v to m a tik b o sh q a rish tizim lari h aq id a
u m u m iy m a ‘lu m o tIa r
Boshqarish tushunchasi b ilan inson o ‘z h ay o tid a har kuni k o ‘p m arta duch
keladi. B o sh q arish tu rli-tu m a n ja ra y o n la rd a qoM Ianilib, o ‘z m ezo n i, m aqsadi va
usuliga ega. M a s a la n , d a v la t v a su v x o ‘ja l ig i n i b o s h q a r is h , ko rx o n an i
b o sh q arish , alo h id a q u rilm a
va dastgohni boshqarish, ishlab c h iq arish g a oid
boMmagan so h ad ag i b o sh q a rish , tirik m a v ju d o td a g i v a jo n s iz ta b ia td a g i
b o sh q a rish .
D a v la t, suv x o ‘ja l ig i , ish la b c h iq a rish so h a la rin i b o sh q a rish n i ijtim oiy h o d is a
deb q arash m u m k in . U b u tu n ijtim o iy m e x an izm n in g m aq sa d g a m uvofiq
ishlashini, inson fao liy ati va iq tiso d iy o td a g i ish la b c h iq a ris h ja r a y o n la r in i an iq
b ir m aq sa d n i k o ‘z d a tu tg a n h o id a, tartib li b o sh q arish n i t a ’m iniaydi.
H ar b ir b o sh q a rilu v c h i tiz im a y rim q o n u n -q o id a ia rg a b o ‘y su n a d i.
Shu bilan
b irg a , u n g a bu tiz im n i o ‘z ic h ig a o lu v c h i, y u q o riro q
d arajad ag i tizim
p aram etrlari ham t a ’s ir e ta d i. D e m a k , b o sh q a rish m a s a la si m a q s a d va
sa m a ra d o rlik n in g
tu rli
m ezo n larin i
o ‘z id a
m u jassam lash tirg an
holda
b o sh q arilu v ch i tiz im n in g d a ra ja s ig a q a ra b o ‘z g a ra d i. A m m o , har xil d arajali
tizim lard ag i b o sh q a rish ja r a y o n la r in i ta sh k il q ilish d a o ‘zaro o ‘x sh ash lik v a
um u m iy lik m avjud.
B o sh q arish — q ab u i q ilin a y o tg a n a x b o ro tn i q a y ta is h la s h y o ‘ !i bilan
o lin g a n y e c h im g a a s o s la n g a n buyru q -ax b o ro tin i hosil qilishdir. B oshqarishning
m ohiyati a k a d e m ik A. I. B e rg to m o n id a n q u y id a g ic h a t a ’rifla n g a n :
Boshqarish
— tizim n i, u n in g p a ra m e trla rig a t a ’sir etish y o ‘li bilan, y an g i, oidindan
belgilangan h o la tg a o ‘tk a z is h ja r a y o n id ir. H aq iq ata n ham, har qanday tizim ning
holati uning o ‘zgaru v ch ilari yo k i k o o rd in a ta la rin in g v aq t v a fa z o d a o ‘z g a ru v c h a n
p ara m e trla ri o rq a li a n iq la n a d i. T iz im n in g u y o k i bu p a ra m e trig a t a ’ sir etish
y o ‘ii b ilan , uni d astiab k i holatidan o id in d an a n iq lan g an b o sh q a h o latig a
o ‘tk azilad i.
Har qanday
boshqarish ja ra y o n id a , b ir yo k i b ir nechta bosh q arilu v ch i o b y ek tlar
m avjudligi
faraz
q ilinadi.
B o sh q a rish
m a q s a d id a u y u sh g a n
b ir n e c h ta
b o sh q a rilu v c h i
o b y e k tla r
m a jm u in i
boshqariluvchi tizim
deb
ataym iz.
B osh q arilu v ch i
tizim
to m o n id a n
m a ’ lum
m a q sa d n i
a m a lg a
o s h iris h n i
t a ’m in lo v c h i v o sita la r m ajm u in i
boshqaruvchi tizim
deb ataym iz. B ir-b iri bilan
o ‘zaro t a ’sird a g i b o s h q a rilu v c h i v a b o sh q a ru v c h i tiz im la r
boshqarish tizimini
tash k il etadi. A v to m a tik tiz im la r a v to m a tla sh tirilg a n tiz im la rd a n farq q ilad i.
In so n n in g b e v o sita ish tiro k is iz ishlay
oladigan boshqarish tizim i
avtomatik
tizim
deb atalad i. B o sh q a rish n in g
avtomatlashtirilgan
tizim i o ‘zin in g uzviy tarkibiy
qism i sifatida insonni (o p e ra to rla rn i, b o sh q a rish n in g m a ’m u riy a p p a ra tin i) o ‘z
ic h ig a o lish i sh art.
B o sh q arilu v ch i tiz im la r v a o b y e k tla r q u y id ag i o ‘z g aru v ch i tu rk u m la r b ilan
10
9
x a ra k te rla n a d i:
—
holat о ‘zgaruvchilari X
=
{xi(t), x2(>)
.........
x„(t)j.
O byekt holati deganda
obyektning keyingi harakatini aniqlash uchun zarur b o ig a n , u n in g o ‘tg an v a
hozirgi holati tushuniladi;
—
boshqaruvchi o'zgaruvchilar U
=
{u/(i), u2f0> ■
■ •,
um(t)}
y o k i
qisq ach a b o shqarishlar;
—
tashqi mustaqil o'zgaruvchilar -
atrof-m uhit v a tashqi sh a ro itn i hosil
q ilu v ch i o 'z g a ru v c h ila r b o 'lib , u la r
nazorat qilinuvchi Z={z,(t),z2(t)
............
zr(t)} va nazorat qiUnmaydigan F={fi{l), f 2(t) .
. .}
o ‘z g a r u v c h ila r g a
b o 'li n a d i;
—
chiqish y o 'l io'zgaruvchilari
Y={yi(t),y2(t)....yk(t)}.
Bu
o 'z g a ru v c h ila r
b o sh q arish m aqsadi, m ezoni ifodasida ishtirok
etadi va ularga
nisbatan o d a td a tex n o lo g ik cheklashlar qo'yiladi. Boshqarish oby ek tiarig a quyidagi
m isolni keltiram iz. S u n ’iy y o 'ld o s h holati m oddiy n u q ta holati kabi fa z o d a u ch ta
k o o rd in a ta v a shu k o o rd in a ta te z lik la rin in g uchta qiym ati orqali t o ‘la ifodalanadi.
Bu k a tta lik la rn in g m a ’ lum b ir v aq td ag i qiy m atin i b ilis h , y o 'ld o s h harakati
tra y e k to riy a sin i m e x a n ik a q o n u n la rig a asosan o id in d an ay tib b e rish im konini
beradi.