[109]
kerak. Agar biror so'zni matnni o'qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug'ilsa, matn
mazmunidan o'quvchilar diqqatini chalg'itmagan holda shu so'z ma’nosi qisqacha
tushuntiriladi
26
. O’qituvchi dars jarayonlarida shu kabi talablarga e’tibor berishi
zarurdir. Bunday holatlar mazkur darslikda ko’plab
uchraydi, chunki har bir
mavzuda matnlar, ertaklar, she’rlar va topishmoqlardan namunalar keltirilgan. Shu
kabi topshiriqlar 1-sinf o’quvchilarda to’g’ri va tez o’qish ko’nikmalarini
shakllantirish bilan birgalikda bolaning lug’at boyligiga yangi so’zlarni ham
qo’shib, nutqini yangi so’zlar bilan boyitish uchun ham berilgan bo’ladi. Demak,
o’qish uchun matn yoki she’r
berilar ekan, o’quvchilarning o’zlashtirishi uchun
qiyin bo’lgan yangi so’zlar vujudga kelishi izohli lug’atlarga bo’lgan talabni yana
ham oshiradi. Hatto darslikda ilk keltirilgan ertak so’ngida izohli lug‘atlar ishlatilishi
darslikda keltirilgan barcha ertak, she’r va matnlarda izohli lug’atlarning shu zayilda
qo’llanishidan dalolat beradi. 1-sinf “Ona tili va o’qish savodxonligi“ darsligining
„Kuch birlikda“
27
ertagi yakunida izohli lug’atlar keltirilgani so’zimiz isboti bo’la
oladi. Izohli lug’atlarda asosan sof qoraqalpoq so’zlari,
hozirgi zamonaviy
hayotimizda kamdan-kam hollarda ishlatiladigan va faqat adabiy tilda
foydalaniladigan eskirgan va tarixiy so’zlar asosiy o’rinni egallaydi.
Bu orqali
nafaqat bolalarni so’zlar bilan tanishtiramiz balki, yana tilimizning naqadar boy va
go‘zal til ekanligiga ham ishonch hosil qilishimiz mumkin. Shu bilan birga
o’quvchilar ko‘hna tariximiz bilan oz bo’lsa ham tanishadi.
Berilgan
imkoniyatlardan unumli foydalanish pedagog o’qituvchi malakasiga bog’liq.
Birgina izohli lug’at orqali o’quvchilarga ko’plab foydali ma’lumot va ko’nikmalar
berish mumkin. Shuningdek boshlang’ich sinflarda yod olishga osonroq bo’lgan
she’rlardan namunlar keltiriladi. Asosan qoraqalpoq bolalar shoiri X.Saparov,
iste’dodli
shoirlar
Sh.Seyitov
va
S.Embergenovlarning
va
shoira
Sh.Atamuratovaning she’rlaridan keltirilgan. Ularning she’rlari 1-sinf
o’quvchilarining yod olishi uchun unchalik qiyinchilik tug’dirmaydi. Agar
26
Qosimova K., Matchonova S., G’ulomova X., Yo’ldosheva Sh., Sariyeva Sh. Ona tili o’qitish metodikasi. –
Toshkent: Nosir, 2009. – B. 311.
27
A’bdinazimov Sh., Qutlimuratov B., Ismaylova Z., Salieva P., Qutlimuratova G. Ana tili ha’m oqiw sawatlilig’i
1-bo’lim. – Tashkent: Respublika bilimlendiriw orayi, 2021. – B. 10.
[110]
qiyinchilik tug’ilsa ham izohli lug’atlar bilan bu muammolar hal qilingan. Masalan,
1-sinf „Ona tili va o’qish savotxonligi“ darsligiga kiritilga Sh.Seytovning „Tay“
28
she’rida kichkina toychoq ko’rinishlari sodda tasvirlangan bo’lib, undagi bolalarga
tushunishga qiyinchilik tug’dirishi mumkin bo’lgan „tay“ va „tag’a“ kabi bolalar
hali uchratmagan so’zlarining ma’nolari yoritilib berilgan. Bu o’quvchilar lug’at
boyligiga yangi so’zlar qo’shib so’z boyligini ham oshiradi. Darslik o’quvchilarning
faqat bilim darajasini oshirmasdan, fikrlash doirasini ham kengaytiradi. Xulosa qilib
shuni aytish mumkinki, bolalarning nutqiy kompetensiyasini rivojlantirishda izohli
lug’atlarning o’rni beqiyos.