O‘qitish materiallar I to‘plami mutaxassislikka kirish o‘qitish materiallar

96 
11 - Mavzu:
Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy 
ishtirokchilari. 
Reja:
1.Valyuta tushunchasi 
2.Valyuta munosabatlari
 
3.Valyuta munosabatlari ishtirokchilar.
 
Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi davlatlarning 
milliy pul birliklaridir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari “dollari”, Buyuk Britaniya 
“funt sterling”, Kanada “dollari”, Yapon “iyenasi”va boshqa shu kabilar. Muayyan bir 
davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu davlat uchun boshqa 
davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir. Masalan, AQSH “dollari” 
Buyuk Britaniya “funt sterling”, Kanada “dollari’, ‘Evro”, Yaponiya “iyenasi”, Turkiya 
“lira”si va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida 
xorijiy valyuta bo’ladi, o’z navbatida O’zbekiston “so’m”i bu davlatlar uchun xorijiy 
valyuta bo’lib hisoblanadi. 
Xorijiy valyuta bilan deviz tushunchasi bog’liqdir. Deviz - bu, xorijiy valyutadagi har 
qanday vositadir.Qabul qilingan Xalqaro qoidalarga asosan har bir davlatning valyutasi 3 
harf bilan belgilanadi. Bunda ushbu harflarning birinchi 2 tasi mamlakatni, 3- esa valyuta 
nomini belgilaydi. Masalan, US - Qo’shma Shtatlar, D - dollar yoki GB - Buyuk Britaniya, 
P - paund. Ushbu belgilanishlar valyutalar kodlari deb ataladi. Valyutalar jahon bozorida 
o’zlarining muomalada bo’lish xususiyatlariga ko’ra erkin muomalada yuradigan, 
muomalasi qisman yoki butunlay cheklangan, yopiq yoki ekzotik valyutalarga bo’linadi. 
Ba’zi bir davlatlarning milliy pul birliklarini mazkur davlatlarda valyuta munosabatlari 
borasida mavjud va harakatda bo’lgan qonun-qoidalariga asosan xorijga chiqishi hamda u 
erda muomalada bo’lishi chegaralanadi. 
Xalqaro valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligida amal qilishi borasida 
shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyat natijalarining o’zaro almashuviga xizmat 
ko’rasatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir. Xalqaro valyuta munosabatlari moddiy 
ishlab chiqarish jarayoniga, ya’ni birlamchi ishlab chiqarish munosabatlariga hamda 
taqsimot, almashuv va Iste’mol jarayonlariga aloqador bo’lgan xalqaro iqtisodiy 
munosabatlarni o’z ichiga oladi. Valyuta munosabatlari va takror ishlab chiqarish o’rtasida 
bevosita (to’g’ridan-to’g’ri) hamda oqibat xarakteridagi (qaytma) aloqalar mavjud. 
Ularning ob’ktiv asosi bo’lib tovarlar, kapitallar, xizmatlar bilan xalqaro almashuvni 
vujudga keltiruvchi ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi. 
Valyuta munosabatlari - bu, valyutani jahon xo’jaligi muomalasida amal qilish jarayonida 
va xalqaro aloqalar sohasiga xizmat ko’rsatishda o’ziga hos pul munosabatlarining 
yig’indisidir, yoki davlatlar, jahon valyuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning 
rezident yoki norezident shaxslari o’rtasida valyutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni 
bajarish hamda boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga 
keladigan munosabatlardir. Valyuta munosabatlari - bu xalqaro aloqalarga xizmat 
ko’rsatuvchi va jahon xo’jaligida valyuta muomalasi jarayonida vujudga keladigan o’ziga 
hos pul munosabatlarining majmuidir. Valyuta munosabatlari jahon valyuta tizimining asosi 
bo’lib xizmat qiladi. Ularning shakllanish jarayonlarini o’rganish O’zbekiston uchun 

97 
nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Valyuta munosabatlarining paydo 
bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining huquqiy asoslari bo’lib xalqaro kelishuvlar va 
ichki davlat qonun-qoidalari hisoblanadi. 
Valyuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov balansi, 
valyuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali dunyo iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir 
ko’rsatadi. 
Valyuta munosabatlarining ahvoli quyidagilarga bog’liq bo’ladi: 
-milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga; 
-siyosiy ahvolga; 
-jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolarga va ushbu 
muammolarning rivojlanish tendensiyalariga. 
Valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy 
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga chiqadi. 
Rezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashayotgan va ushbu davlat fuqarosi 
bo’lgan hamda mazkur davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan yuridik yoki jismoniy 
shaxsdir. 
Norezident shaxs - bu muayyan davlat hududida yashab faoliyat ko’rsatayotgan, ammo 
shu davlat fuqarosi bo’lmagan yuridik yoki jismoniy shaxsdir. Masalan, elchixonalar, 
vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarining bo’linmalari hamda shu kabilar. 
Valyuta tizimi - bu, mamlakatlar o’rtasida valyuta munosabatlarini tashkil etish 
shaklidir. 
Valyuta tizimi - bu, xo’jalik aloqalarini baynalmilallashuvi asosida tarixan 
shakllangan, valyuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir. Valyuta 
tizimining mohiyat, tashkil etilish shakllari va roli Jamiyat ning iqtisodiy tizimi bilan 
belgilanadi. Valyuta tizimi davlat, rezident va norezident shaxslarga tashqi iqtisodiy 
faoliyatni amalga oshirish uchun sharoit Yaratib beradi. Subyektlarning ushbu faoliyati 
amalga oshishida valyuta qonunchiligi alohida ahamiyat kasb etadi. Valyuta qonunchiligi - 
bu, mamlakat ichkarisida valyuta qimmatliklari bilan bir mamlakat tashkilotlari va 
fuqarolari hamda 
boshqa mamlakat tashkilotlari va fuqarolari o’rtasidagi shartnomalarni hamda 
mamlakat ichkarisidan xorijga va xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy hamda xorijiy 
valyutalar va boshqa valyuta qimmatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan 
amalga oshirilishini tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir.

Download 4,02 Mb.