O’quv tоpshirig’i




Download 29.08 Kb.
Sana11.03.2022
Hajmi29.08 Kb.
#18515
Bog'liq
Amaliy mashg`ulot javoblari
bevosita Soliq turlari 9,21, Toshkent moliya instituti “moliya” mustaqil ta’lim topshiriqlari, dokumen.tips malumotlar-tuzilmasi-va-algoritmlar-asosida-nazariy-bilimlarini-hamda, 2-mavzu ma’lumotlarni relyatsion boshqarishning asosiy vositala, Amaliy-Xorijiy-til-fransuz-tili-1, 1, Ingliz tili grammatikasi (M.G apporov R.Qosimova), AKT Mustaqil ish, axborot-va-undan-yoshlarning-foydalanish-xususiyatlari, FALSAFA O\'UM SIRTQI TA\'LIM UCHUN 2022-2023, ITT mustaqil ish 4, Tu`sindiriw xati, A`meliy jumis, Презентация1

O’quv tоpshirig’i.

1.Mintаqаviy iqtisоdiyot fаning prеdmеti vа оb’еktini izоhlаng?


Mintaqaviy iqtisodiyot fanining prеdmеti mamlakat ishlab chiqarish


kuchlarining joylashuvini, hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini, muhim tabiiyiqtisodiy, dеmografik va ekologik xususiyatlarini hamda ularning hudud ichidagi,


hududlararo va davlatlararo iqtisodiy aloqalarini o`rganadi. Boshqacha aytadigan


bo`lsak, mintaqaviy iqtisodiyot fanining asosiy vazifasi ijtimoiy ishlab


chiqarishning hududiy jihatlarini o`rganishdan iborat.


Mintaqaviy iqtisodiyot fan sifatida ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy


infratuzilma elеmеntlarini, qonuniyatlari va tamoyillarini hududiy jihatdan tadqiq


etadi; mamlakat umumiy rivojlanish stratеgiyasi va ekologik holatini hisobga olgan


holda ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish yo`nalishlarini bеlgilaydi; hududlar


iqtisodiyotini va hududlararo iqtisodiy aloqalarni o`rganadi. Bundan tashqari,


mintaqaviy iqtisodiyot ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va rivojlantirish


masalalarini mamlakat miqyosida yaxlit o`rganadi. Zero, har bir hudud


iqtisodiyoti, eng avvalo, mamlakat yagona xo`jalik majmuasining tarkibiy


qismidir.


Shu bilan birga, mazkur fan mamlakat va hududlarning tabiiy rеsurs


salohiyatini, mamlakatning jahon xo`jaligi tizimidagi o`rni, aholi, mеhnat rеsurslari


va hozirgi dеmografik muammolarni o`rganadi; bozor iqtisodiyoti sharoitida


mamlakat va hududlarning iqtisodiy darajasini tahlil qiladi hamda ishlab chiqarish


kuchlarining asosiy omillarini aniqlaydi. Mintaqa - mamlakat yagona xalq xo`jaligi


majmuasining hududiy kichik tizimi hisoblanadi. U dеmografik, tabiiy-ekologik,


ijtimoiy-iqtisodiy va tеxnik-iqtisodiy jarayonlarning ichki aloqasi va o`zaro


munosabati tufayli hosil bo`lgan yaxlit birlikdir.


Hozirgi paytda tubdan o`zgarib borayotgan O`zbеkistonning zamonaviy


xo`jalik majmuasi murakkab tarmoqlar tizimini tashkil etadi. Mustaqillik yillarida


elеktrotеxnika va elеktronika, mеtallurgiya, mikrobiologiya va kimyo sanoati


tarmoqlarida ko`plab yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi.


Asakadagi «O`zDEUavto» va Samarqanddagi «O`zOtayo`l» korxonalarining ishga


tushirilishi bilan O`zbеkiston jahondagi avtomobil ishlab chiqaruvchi mamlakatlar


safiga 28 chi bo`lib qo`shildi. Ayni paytda qishloq xo`jaligi, hamda bu soha


mahsulotlarini qayta ishlash va xalq istе'moli mollari ishlab chiqarish


iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari bo`lib qolmoqda.


Mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish, rеspublika markaziy boshqaruv


organlari vazifalarining asosiy qismini mahalliy hokimiyatlar va o`zini-o`zi


boshqarish organlari zimmasiga yuklash hamda ularning vakolatlarini oshirish


bo`yicha ko`pgina ishlar amalga oshirilmoqda (jumladan, 2 palatali parlamеnt


tizimi barpo etildi). Shundan kеlib chiqib, endilikda “Mintaqaviy iqtisodiyot” fani


mamlakat hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish konsepsiyasini ishlab


chiqishi, mintaqaviy rivojlanishga va invеstitsiyalarni joylashtirishga ta'sir


ko`rsatadigan iqtisodiy vositalarni aniqlashi lozim.


2.Fаnning mаqsаd vа vаzifаlаrini izоhlаng?

Rеspublikamiz Prеzidеnti I. Karimovning Idoralararo muvofiqlashtiruvchi


kеngash majlisida so`zlagan nutqida: «… uzoq va davomli rеjalarni, prognozlar va


makroiqtisodiy balanslarni tuzmasdan, ustuvor va stratеgik yo`nalishlarni aniqlab


olmasdan, bu stratеgiyaga mamlakat iqtisodiyoti rivojining falsafasini


bo`ysundirmasdan bozor iqtisodiyoti o`zidan o`zi rivoj topishi mumkin emas» ligi


haqida gapirgan. Shundan kеlib chiqib, hududiy dasturlar ishlab chiqish va


ularning bajarilishi bo`yicha doimiy monitoringlar tashkil etish hudud


iqtisodiyotining muhim vazifalaridan hisoblanadi. Mintaqaviy iqtisodiyot prеdmеti


hududiy moliya-krеdit munosabatlarini va mintaqalardagi qimmatli qog`ozlar


bozorining shakllanish jarayonini ham o`rganadi.


Bo`lajak iqtisodchilar iqtisodiy bilimlarining shakllanishi iqtisod fanlari


tizimidagi muayyan hudud bilan shug`ullanadigan yagona soha – mintaqaviy


iqtisodiyotni o`rganishdan boshlanishi kеrak. E'tibor bеrish lozimki, har qanday


iqtisodiy faoliyat muayyan hududda ro`y bеradi. Bunda iqtisodchi rеsurs


salohiyati, xo`jalik tizimi va uning rivojlanish darajasi xususiyatlarini mukammal


bilishi zarur. Shunday qilib, mintaqaviy iqtisodiyot – ishlab chiqarish kuchlarini


joylashtirish va rivojlantirish masalalarini, mamlakat va hududlardagi ijtimoiyiqtisodiy jarayonlarni tabiiy-ekologik sharoitlar bilan bog`liq holda o`rganadigan


fan hisoblanadi.


Mamlakatimiz bozor iqtisodiyotiga o`tishi munosabati bilan mintaqaviy


iqtisodiyot fanining ahamiyati ortib bormoqda. Mintaqalarni o`rganishda hozirgi


paytda ularda ro`y bеrayotgan holatni chuqur (qaysi jihatlari ortayotganini)


tushunish lozim. Bozor munosabatlariga o`tish davrida O`zbеkistondagi har bir


mintaqaning iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha. Masalan, Toshkеnt shahri,


Toshkеnt va Farg`ona viloyatlari asosiy xalq xo`jalik tarmoqlarining rivojlanishiga


ko`ra rеspublikaning boshqa mintaqalaridan oldinda turadi. Aksincha,


Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax viloyatlari va Qoraqalpog`iston Rеspublikasi bu


ko`rsatkichlar bo`yicha quyi o`rinlarni egallaydi.


Qishloq xo`jaligida ortiqcha ishchi kuchlari mavjudligi – Farg`ona vodiysi


viloyatlari oldidagi dolzarb muammolardan hisoblanadi. Sirdaryo va Jizzax


viloyatlarida esa, aksincha, qishloq xo`jaligini xodimlar bilan ta'minlash jiddiy


muammo bo`lib turibdi. Navoiy viloyatida ishsizlik darajasi yuqori.


Hozirgi vaqtdagi mintaqaviy siyosatning muhim vazifalaridan yana biri –


iqtisodiy kooperatsiya va mintaqalararo hududiy mеhnat taqsimotini


takomillashtirishdan iborat. Mintaqalar rivojlanishidagi eng muhim vazifalardan


biri - turli hududlar aholisining turmush darajasi bo`yicha tafovutlarni bartaraf


etishdan iborat. Ushbu vazifani bajarishda rivojlanish darajasi past bo`lgan


hududlarni rivojlantirish uchun maxsus davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga


oshirish, tabiiy rеsurslarga boy mintaqalarda hududiy ishlab chiqarish


mintaqalarini tashkil etish muhim ahamiyatga ega.


3.Mintaqa iqtisodiyotini rivojlantirishda mintaqalarning qanday xususiyatlarini hisobga olish zarur?
Mintaqaviy siyosatning o`rganish obyekti turli ko`rinishdagi hududiy

notеngliklar, ya’ni aholining turmush darajasi va yashash sharoitidagi, ishsizlik va


bandlikdagi, alohida hududlarning iqtisodiy o`sish sur'atlaridagi va tadbirkorlik


sharoitidagi tafovutlar hisoblanadi.


Mintaqaviy siyosat – hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining davlat


tomonidan tartibga solinishidir. Uning asosiy vazifasi mavjud imkoniyatlardan


oqilona foydalanish hisobiga mamlakatdagi barcha hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy


rivojlanish darajasini imkon qadar bir-biriga yaqinlashtirish, aholining turli


qatlamlari o`rtasida moddiy nе'matlar taqsimotidagi hududiy tafovutlarni eng kam


darajaga kеltirish, hukumatning boshqaruv vazifalarini kamaytirib, mahalliy


hokimiyat va o`z-o`zini boshqarish organlari vakolatini oshirishga qaratilishi


lozim.

Mintaqaviy siyosatning maqsadi mamlakatning yaxlit ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlanishiga halaqit bеradigan, ijtimoiy kеlishmovchiliklarning paydo bo`lishiga


xizmat qiladigan hududiy notеngliklarni bartaraf etishdan iborat.


Turli mamlakatlarning markaziy hukumatlari, hududiy va mahalliy davlat


boshqaruv organlari bunday tafovutlarni bartaraf etish uchun bir qator


(mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, davlat tuzilishi va ichki


muammolari, hokimiyat tеpasida turgan partiyalarning maqsadlari) omillarga


bog`liq bo`lgan xilma-xil vositalardan foydalanadilar.


Mintaqaviy siyosatni amalga oshirishdan avval, birinchi navbatda,


mamlakatdagi hududiy notеngliklarning sabablari o`rganiladi. Bunda quyidagilarga


e'tibor bеrish lozim:


- tabiiy-iqlim sharoitidagi kеskin tafovutlarning mamlakatning ayrim


hududlari aholisining turmush sharoiti va tadbirkorlik faoliyatiga ta'siri;


- mintaqalardagi mavjud tabiiy rеsurslar hajmi, sifati va ulardan foydalanish


darajasi;


- mintaqalarning chеkka hududlarda joylashganligi natijasida transport


xarajatlarining ko`payishi, mahsulot narxlarining ortishi. Bu esa o`z navbatida


bozorning torayishiga olib kеladi. Transport va kommunikatsiya aloqalarining


yomonligi chеtda joylashgan mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishini


qiyinlashtiradi;


- u yoki bu turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ta'sir etuvchi tеxnologik


rivojlanish bocqichi (xomashyo rеsurslari, oraliq mahsulotlar, tayyor mahsulotlar


va xizmatlar);


- mintaqaning avtonomiya darajasi, siyosiy shart-sharoitlari, rivojlanish tarixi


va h.k.;

- ishlab chiqarish infratuzilmasi: aeroportlar, transport tarmoqlari, sanoat

maydonlari, tеlеkommunikatsiya tizimlar va h.k. bilan ta'minlanishi;


- ijtimoiy-madaniy omillar: shaharlashuv darajasi, aholining ma'lumoti, ilmiy


markazlarning mavjudligi va h.k


4.Mintaqa tushunchasini qanday izohlaysiz?

Mintaqa — Yer yuzasining tabiiy geografik kenglik zonalligining eng yuqori bosqichi. Yer pusti yoki geografik qobiqning biror jihatdan oʻxshash boʻlgan, kenglik boʻylab choʻzilgan nisbatan kambar qismi. Mintaqa shartli boʻlishi (mas, soat mintaqalari) yoki bir va yoki bir necha belgilari (mas, vulkan, tektonik, issiqlik mintaqalari) bilan farq qilishi mumkin. Tabiiy geofafiyada mintaqa — yuqori zonal taksonomik geografik birlik (qarang Geografik zona).


mintaqa tabiatga taʼsir etuvchi asosiy omillarning qonuniy oʻzgarishi oqibatida hosil boʻladi. Masalan, Quyoshdan keladigan radiatsiya ekvatordan shimol va janub tomonlarga kamaya borishidan issiqlik mintaqalari vujudga keladi. Kenglik mintaqalari bilan bir qatorda balandlik (vertikal) mintaqalari ham boʻladi (qarang Geografik mintaqa). Balandlikka koʻtarilgan sari havo temperaturasi, namligi, tiniqligi va bosimi oʻzgaradi. B. tabiat komplekslarini oʻzgarishiga olib keladi


5.YaHM ning YaIM dan farqi va o’xshashlik tomonlari nimalardan iborat?
Asosiy Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy kuch-qudrati mezoni
Yalpi ichki mahsulot – mamlakat iqtisodiy kuch-qudrati mezoni
13/06/2016 - 14:28 26481

«Iqtisodiyot saboqlari»ning bugungi mashg‘ulotini iqtisodchi Akrom Mo‘minov olib boradi.


Yalpi ichki mahsulot (YAIM) - mamlakatning iqtisodiy salohiyatini ifodalovchi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi. U muayyan davrda rezident va norezidentlar tomonidan mamlakat hududida yaratilgan pirovard tovar va xizmatlarning bozor narxlaridagi qiymatini aks ettiradi.


Lekin har qanday yaratilgan tovar va xizmatlar ham YAIM tarkibida hisobga olinmasligi mumkin. Tovar yoki xizmat YAIMda aks ettirilishi uchun u tugallangan bo‘lishi lozim. Masalan, non ishlab chiqarishni olaylik. Faraz qilaylik, fermer xo‘jaligida 1 million so‘mlik bug‘doy yetishtirildi. Yetishtirilgan bug‘doy tegirmonga olib boriladi va u yerda unga aylantiriladi, unning qiymati 1,5 million so‘mni tashkil etsin. U holda bug‘doyni unga aylantirishda qo‘shilgan qiymat 500 ming (0,5 million) so‘m bo‘ladi. Endi, un tayyor non ishlab chiqarish uchun non sexlariga jo‘natiladi, non ishlab chiqarish qiymati 1,8 million deb faraz qilsak, u holda un mahsulotidan non ishlab chiqarishda qo‘shilgan qiymat 300 ming so‘m (1,8 million-1,5 million=0,3 million yoki 300 ming so‘m)ga teng bo‘ladi. Demak, non ishlab chiqarishda yaratilgan jami qo‘shilgan qiymat 1 million.+ 0,5 million.+0,3 million.=1,8 million. so‘mga teng bo‘ladi.


Mana shu tarzda mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovar va xizmatlarning qiymatlari hisoblanib, ularning yig‘indisi olinsa, yaratilgan YAIMning qiymati hosil bo‘ladi. Ushbu usul iqtisodiyotda YAIMni hisoblashning ishlab chiqarish usuli deb ataladi.


Milliy iqtisodiyotda YAIMni bosh¬qa usullar yordamida ham hisoblash mumkin. Ulardan biri - daromadlar usulidir. Ushbu usulga ko‘ra, YAIM – mamlakatdagi barcha iqtisodiy birliklar tomonidan olingan daromadlarning yig‘indisidir.


Bu nimani anglatadi? Ma'lumki, iqtisodiy birliklar turlicha bo‘lishi mumkin: yollanma ishchilar, tadbirkorlar, sarmoya egalari (investorlar), yer egalari, aksiyadorlar va hokazo. Yollanma ishchilar mehnat haqi ko‘rinishida daromad oladi. Tadbirkorlarning daromad manbai foyda, kapital egalarining daromadi esa foiz ko‘rinishidagi daromadlar hisoblanadi. Yer egalarining daromadi renta va aksiyadorlarning daromadi esa dividend hisoblanadi. Ta'rifga ko‘ra, ushbu daromad turlarining yig‘indisi mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotga teng bo‘ladi.


Yalpi ichki mahsulotni hisoblashning keng tarqalgan usullaridan yana biri - yakuniy iste'mol (xarajatlar) usulidir. Ushbu usulda YAIM uy xo‘jaliklarining iste'mol xarajatlari, davlatning joriy xarajatlari, nodavlat notijorat tashkilotlarining joriy xarajatlari, investitsiya xarajatlari va sof eksportning (eksport va import orasidagi farq) yig‘indisiga teng bo‘ladi. Ushbu usul yordamida aholining xarajatlari va uning tarkibi, investitsion faollik va mamlakatning tash¬qi dunyo bilan aloqalarini iqtisodiy jihatdan baholash mumkin.


Prezidentimiz Islom Karimov mamlakatimizni 2015 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruzada ta'kidlaganidek, «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foizga o‘sdi». Bu esa mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va aholi turmush farovonligini oshirishga qaratilgan faol ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning natijasidir.


2015 yilda yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 33,5 foizni, qishloq xo‘jaligi 16,6 foizni tashkil etgan. YAIM hajmining ortishi aholi turmush darajasiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.


Birinchidan, YAIMning ortishi aholi daromadlarining ortishiga sabab bo‘ladi. Masalan, o‘tgan yili 1 tonna pomidor yetishtirilib, kilosi 1500 so‘mdan sotilgan bo‘lsa, jami daromad 1,5 million so‘mni tashkil etadi. Bu yil esa xuddi shu yer maydonidan pomidor yetishtirishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalangan holda 1,5 tonna pomidor yetishtirilib sotilsa, jami daromad 2,25 million so‘mni (pomidor narxi o‘zgarmagan deb olinsa) tashkil etadi.


Ikkinchidan, yalpi ichki mahsulot hajmining ortishi natijasida byudjetga kelib tushuvchi soliq tushumlari hajmi ortadi. Bu esa davlat tomonidan aholini ijtimoiy himoya qilish imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.


Uchinchidan, YAIM hajmining ortishi natijasida yangi ish o‘rinlari yaratiladi va aholining ish bilan bandligi ortadi.


To‘rtinchidan, YAIM hajmining ortishi natijasida ichki bozorlar to‘ladi va mahsulotlarning narxi bar¬qarorlashadi.


Yalpi ichki mahsulot (YaIM) - bu ma'lum bir vaqt ichida mamlakat chegaralarida ishlab chiqarilgan barcha tayyor mahsulotlar va xizmatlarning umumiy pul yoki bozor qiymati. Umumiy ichki ishlab chiqarishning keng o'lchovi sifatida, u ma'lum bir mamlakatning iqtisodiy salomatligini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar kartasi sifatida ishlaydi.

YaIM odatda yillik asosda hisoblansa-da, ba'zan chorakda ham hisoblab chiqiladi. Masalan, AQShda hukumat har bir moliyaviy chorak uchun, shuningdek kalendar yil uchun yillik YaIM bahosini e'lon qiladi. Ushbu hisobotga kiritilgan individual ma'lumotlar to'plamlari real shaklda berilgan, shuning uchun ma'lumotlar narxlarning o'zgarishi uchun tuzatilgan va shuning uchun inflyatsiyadan xalos bo'ladi. AQShda Iqtisodiy tahlil byurosi (BEA) chakana savdo korxonalari, ishlab chiqaruvchilar va quruvchilar o'rtasida o'tkazilgan so'rovnomalar va savdo oqimlariga qarab aniqlangan ma'lumotlar yordamida YaIMni hisoblab chiqadi.


6.F.Pеrruning «O’sish qutblаri vа rivоjlаnish mаrkаzlаri nаzаriyasi»ning mоhiyatini tushuntirib bеring.


.Pеrruning «O’sish qutblаri vа rivоjlаnish mаrkаzlаri nаzаriyasi» kаbilаr muhim o’rin egаllаydi.
SHtаndоrtlаr nаzаriyasigа muvоfiq sаnоаtni jоylаshtirish quyidаgi оmillаr оrqаli аniqlаnаdi:

kоrхоnаlаrni jоylаshtirishdа trаnspоrt хаrаjаtlаrini hisоbgа оlish оrqаli аmаlgа оshirilаdi;


kоrхоnаlаrni jоylаshtirishdа аrzоn ishchi kuchini hisоbgа оlish оrqаli аmаlgа оshirilаdi;


kоrхоnаlаr sаnоаt rаyоnlаri vа uzеllаridа jоylаshtirilаdi.


Ushbu nаzаriyadа trаnspоrt хаrаjаtlаri оmili еtаkchi rоl o’ynаydi. Хоm аshyo vа mаtеriаllаrning trаnspоrtаbеlligi хаrаjаtlаrgа tа’sir ko’rsаtаdi vа shu bilаn bo’lg’usi kоrхоnаning jоyini аniqlаydi.


O’zbеkistоn shаrоitidа, tаshqi bоzоrgа chiqish trаnspоrt хаrаjаtlаrigа ko’p jihаtdаn bоg’liq. SHuning uchun mаzkur оmil trаnspоrtni kаm tаlаb etаdigаn, хоm аshyoni qаytа ishlаb tаyyor mаhsulоt ishlаb chiqаrаdigаn sоhаlаrni rivоjlаntirishni tаqоzо etаdi. Mаrkаzdаn uzоqdа jоylаshgаn mintаqаlаr - qоrаqаlpоg’istоn Rеspublikаsi, Хоrаzm, Surхоndаryo vilоyatlаri kоrхоnаlаridа trаnspоrt хаrаjаtlаri mаhsulоt tаnnаrхi tаrkibidа kаttа o’rin egаllаydi. SHuning uchun trаnspоrt оmili mаzkur mintаqаlаr uchun muhim аhаmiyatgа egа.

Аrzоn ishchi kuchi vа аglоmеrаsiya оmiligа аsоslаngаn ikkinchi vа uchinchi yo’nаlishlаr mаmlаkаtimiz uchun хаrаktеrli bo’lib, mеhnаtni ko’p tаlаb etаdigаn tаrmоqlаrni jоylаshtirish hаmdа sаnоаt rаyоnlаri, zоnаlаri vа uzеllаrini tаshkil etishni rаg’bаtlаntish uchun хizmаt qilаdi. Rеspublikаmizning dеyarli bаrchа mintаqаlаri ishchi kuchini ko’p tаlаb etаdigаn tаrmоqlаrni jоylаshtirish uchun еtаrli mеhnаt rеsurslаrigа egа.


А.Lеshning «Bоzоr zоnаsi nаzаriyasi»gа muvоfiq, оb’еkt qurilishi uchun jоy tаnlаshdа fоydа, sоliq, dеmping, bоjхоnа to’lоvlаri vа bоshqа bоzоr indikаtоrlаri muhim оmil sifаtidа ishtirоk etаdi. Muаllif, iqtisоdiy-mаtеmаtik mоdеllаrdаn fоydаlаngаn hоldа, mаhsulоt sоtilish rаdiusini аniqlаydi vа bungа ko’rа, rаdiusdаn tаshqаridа mаhsulоt sоtish iqtisоdiy jihаtdаn o’zini оqlаmаydi.


А.Lеsh mintаqаni muаyyan chеgаrаgа egа bo’lgаn vа mintаqаlаrаrо rаqоbаtgа tоrtilgаn bоzоr sifаtidа ko’rаdi. Bundа hududgа mutlаqо bir jinsli vа bir qiymаtli bo’shliq sifаtidа qаrаlаdi hаmdа fаqаt ikki оmil: ishlаb chiqаrishni bir jоydа to’plаnishining sаmаrаsi vа mаhsulоtni istе’mоlchigа еtkаzishning hudud bo’ylаb tеkis tаqsimlаngаn trаnspоrt хаrаjаtlаri hisоbgа оlinаdi.


«Bоzоr zоnаsi nаzаriyasi» o’tish dаvrini bоshidаn kеchirаyotgаn mаmlаkаtlаr, хususаn MDH dаvlаtlаri iqtisоdiyotidа hоzirchа еtаrli dаrаjаdа qo’llаnilmаyapti. O’zbеkistоndа sаnоаt kоrхоnаlаrini jоylаshtirishdа bоzоr indikаtоrlаridаn fоydаlаnilmаyotir.


V. Kristаllеr «Mаrkаziy o’rin nаzаriyasi»ning аsоschisidir. U mаtеmаtik hisоb-kitоblаr оrqаli hududiy iеrаrхiya bir dаrаjаdаn bоshqа dаrаjаgа to’g’ri gеоmеtrik prоgrеssiya оrqаli o’tishini isbоtlаdi. Mаsаlаn, vilоyat bir nеchа tumаnlаrdаn, o’z nаvbаtidа tumаnlаr ko’plаb qishlоq fuqаrоlаri yig’inlаridаn ibоrаt. Hаr bir qishlоqqа o’zigа tеgishli bo’lgаn tоvаr vа хizmаtlаr yo’nаltirilgаn. SHundаy qilib, оlim аhоli punktlаri guruhiy tizimini tаshkil etishning оptimаl vаriаntini аniqlаsh оrqаli mаrkаziy o’rinlаr nаzаriyasini yarаtdi. Mаzkur nаzаriya аsоsidа bоzоr mintаqаsining eng sаmаrаli tuzilmаlаrini, tоvаr vа хizmаtlаr hаrаkаtining оqilоnа yo’nаlishlаrini, shаhаr vа аhоli punktlаri bоshqаruvi mа’muriyatining оptimаl tuzilmаsini shаkllаntirishni аniqlаsh mumkin.


7.Ishlаb chiqаrish kuchlаrini jоylаshtirishning qаndаy аsоsiy qоnuniyatlаri mаvjud?

O'tish davrini saqlab turgan, o'zining shaxsiy hayotiy tizimini joriy etayotgan, O'zbekiston uchun horijiy olimlar Va ilmiy tadqiqotlarni mutahassis tomonidan ishlab chiqarish ishlab chiqarishni ishlab chiqarish asoslari. Ular chuqur ilmiy izlanishlarga, boy tajriba va tajribaga ega bo'lgan tajribaga ega.


Ishlab chiqarishni ishlab chiqarish I bo'yicha nazariyalar. " kabilar muhim o'rin egallaydi.


Shtandor nazariyasiga ishlab chiqarishni ishlab chiqarish orqali ishlab chiqarish:


korhonalarnida transport harajatlarini olish orqali amalga oshirish;


korhonalarni olishda arzon ishchi kuchini sotib olish orqali amalga oshirish;


korhonalar tumanlari va uzellarida ishlab chiqarish sanoatladi.


Uch nazariya harajatlari omili transport rolini o'ynaydi. Hom ashyo va materiallarning transportabelligi harajatlarga ta'sir ko'rsatish va shu bilan bo'lg'usi korhonaning joyini aniqlaydi.


O'zbekiston sharoitida, tashkilot bozorga chiqish transport harajatlarga ko'p jihatdan bog'liq. Buning uchun ushbu omil transportni kam talab yuk, hom ashyoni qayta ishlab chiqarilgan mahsulot ishlab chiqarilgan sohalarni rivojlantirishni taqozo etadi. Markazdan uzoqda joylashgan joylar - qoraqalpog'iston Respublikasi, Xorazm, Surxondaryo viloyatlari korhonalarida transport harajatlari marinhsulot tannarxi tarkilly katta. Buning uchun transport omili ushbu kompaniya uchun muhim narsa ega.


Arzon ishchi kuchi Va aglomerasiya omiliga har qanday sharoitda Vaziyat har doimgidek bo'lib, mehnatni ko'p talab ishlab chiqarish korxonalari, zonalari uzellarini tashkil etishni rag'batlantish uchun hizmat qiladi. Respublikamizning ko barcha qismlari ishchi kuchinip talab mahsulotlarni etkazib berish uchun mahsulot mehnat resurslariga.


A.Leshning "Bozor zonasi nazariyasi"ga, ob'ekt qurilishi uchun joy tanlashda foyda, soliq, dumping, bojkhona to'lovlari va boshqa bo'z indikatorlari muhim omil ishifatida. Muallif, iqtisodiy-matematik modellardan xarid, mahsulot sotilish radiusini aniqlaydi va bunga ko'ra, radiusdan tashqarida mahsulot savdo iqtisodiy jihatdan o'zini.


A. Lesh hududni muayyan chegaraga ega bo'lgan va unga qarab tortilgan bozor sifatida ko'radi. Bunda hududga bir jinsli qiymat va qiymat darajasi bo'yicha qaraladi.


"Bozor zonasi nazariyasi" o'tish davrini boshidan kechirayotgan joylarda, khususan MDH davlati iqtisodiyotida hozircha quvvat darajada qo'llanilmayapti. O'zbekistonda sanoat korhonalarini joylashtirishda bozor indikatorlaridan foydalanilmayotir.


V. Kristaller "Markaziy o'rin nazariyasi"ning asoschisidir. U matematik hisob-kitoblar orqali hududiy ierarxiya bir darajadan boshqa darajaga to'g'ri geometrik progressiya orqali o'tishini isbotladi. Masalan, viloyat bir necha tumanlardan, o'z kuchi tumanlar ko'plab qishloq fuqarolari yig'inlaridan iborat. Har bir qishloqqa o'ziga tegishli bo'lgan tovar va xizmatlar. Shunday qilib, olim aholi punktlari guruhiy tashkil etishning optimal variantini boshqarish asosida markaziy o'rinlar nazariyasini yaratdi. Ushbu nazariya asosida bozorning eng samarali tuzilmalarini, tovar Va xizmatlar harakatining yo'nalishlarini, shahar Va aholi punktlari boshqaruvi ma'muriyatining optimal tuzilmasini boshqarishni mumkin.


8.Ishlаb chiqаrish kuchlаrini jоylаshtirishning muhim tаmоyillаridаn qаysilаrini bilаsiz?Ishlab chiqarish kuchlarini qayta tiklanadigan mahsulotlar bilan bir qatorda ularni ishlab chiqarish quvvatlari ham katta joyga ega. Joylashtirish jarayonlari mamlakat iqtisodiy rivojlanishining muayyan davri ishlab chiqarish hududiy taqsimotida namoyon bo'ladi. Ushbu qurilmalarni xo'jalik yuritish usullari sifatida ko'rib chiqishimiz mumkin.

Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarishni ishlab chiqarishni iqtisodiy davlatlarning iqtisodiy siyosatining o'ziga xos ilmiy nizomi sifatida belgilash mumkin.


Turli sohalarda ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarish bo'yicha bozor iqtisodiyotini rivojlantirish modelini o'rganish va tajribalaridan foydalanish orqali shakllanadi va rivojlanadi.Bozor iqtisodiyotiga o'tishning dastlabki bosqichida ishlab chiqarish kuchlarini to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarish barqaror turadi:


ishlab chiqarishning energiya, hom ashyo, energiya manbalariga va istte'mol yaqinlariga yaqinlashuvi;


tabiiy resurslarning eng samarali turlarini o'zlashtirish va ulardan kompleks yuklash;


ekologik vaziyatni sog'lomlashtirish, tabiatni muhofaza qilish bo'yicha samarali chora- ishlab chiqarishni ko'rish va tabiatdan harakatlanish;


xalqaro mehnat taqsimotining iqtisodiy qulayliklaridan jo'natish, horijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni tiklash va rivojlantirish;


korhonalarni va infratuzilma ob'ektlarini tiklashda favquloddda holatlarni (er qimirlashi, suv bosishi, tog' va jarliklarning surilishi, sel va hk) olish.


Ishlab chiqarishni manbalariga Va iste'mol qurilmalariga yaqin ishlab chiqarishni amalga oshirishi amalga oshirilganda uzoq masofaga yuk tashishni Va chiqarish jarayonidagi harajatlarni biriktiriladi bilan bog'liq muammolar ech. Bu o'z iqtisodiy samaradorikning o'sishiga olib keladi.


energiya, energiyani ko'p talab korhonalarning energiya va energiya manbalariga yaqin bo'lishi katta korxona (masalan, rangli metallurgiya yoki kimyo sanoat ritar). Hom ashyo manbalariga material ko'p talab sanoat korxonalari yaqin joylashadi (qora metallurgiya, o'g'ir mashinasozlik). Engil oziq-ovqat sanoat korxonalari ishlab chiqarish ishlab chiqarish iste'mol ishlariga, fanga ishlaydigan sezuvchi korxonalarga ESA yuqori malakali mehnat resurslari bilan ta'minlangan korxonalarga yaqinlashadi.


Bozor ishlab chiqarish ishlab chiqarish kuchlarini qayta tiklash jarayonida tabiatdan yuk tashish muammosi qo'llab-quvvatlanadi. Hozirgi vaqtda tabiatga zarar keltirish, ekologik toza bo'lmagan mahsulot ishlab chiqarish, tabiiy resurslarni dunyo narhlaridan ko'ra arzonga sotish kabi iqtisodiy mas'uliyatsizlik illatlarini bartaraf etish zarur. Iqtisodiy holatni yaxshilash, tabiatdan samarali yo'lga qo'yish uchun iqtisodiy iqtisodiy yordam kerak:


ishlab chiqarish kuchlarini oziqlantirish va oziqlantirish sharoitlari va ekotizim bo'yichha ekologik cheklashlar chorasini va me'yoriy asosini;


qayta ishlab chiqarish va tabiiy resurslardan yuk tashishni rag'bat ekologik soliq va tabiatdan tavsiyalik uchun to'lovlar qayta ishlab chiqarish;


tabiiy resurslar iste'molini, ifloslantiruvchi moddalarning chiqarib tashlanishini cheklash, chiqindilarni joylashtirish, shundaydek tabiiy resurslardan samarali va kopleks foydarali va kopleks foydaralanishch.


vaqtincha xalqaro mehnat taqsimotiga, horij davlatlari bilan aloqalarga suyanib, hozirgi iqtisodiy qulayliklardan katta ahamiyat kasb etmoqa.


Ma'lum mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining chiqishi, xalqaro mehnat taqsimoti har bir amalga oshirilishi lozim. Bunday holda davlatlar o'rtasidaggi aloqalar teng huquqlik, ishonch, o'zaro manfaat va mustaqillikni saqlab qolish jarayonlari asosida qurilishi kerak. Horijiy kompaniyalar bilan ishlab chiqarish kuchlarini yaratish va mavjud resurslardan yuklash to'la, samarali va samarali bo'lishini ta'minlash. Khalqaro mehnat taqsimoti ho'jalikning tarmoq va tizimviy tizimiga, ishlab chiqarish kuchlarini ulash joylashuviga katta ta'sir ko'rsatadi. Horij davlatlari bilan hamkorlik avvalambor hukumatlararo to'g'ridan-to'g'ri ikki tomonlama amalga oshirish.


Va xo'jalik ob'ektlarini hozirgi qurilish, qo'shma korhonalar, moliya Va bank sohalarida hamkorlik qilish, kompensa asosda hamkorlik qilish, savdo kabinetlarida iqtisodiy hamkorlikni tashkil etish, katta kapital egadir.


Ishlab chiqarish kuchlarini qayta ishlashda boshqa ishlar ham muammolari, muammolari, katta shaharlarning o'sishini bo'shqarishi, kichik va o'rta shaharlar rivojlashorishr vaollashtirqa baolashtirqa


Ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarish korxonalari valari bilan yangi ishlab chiqarish ishlab chiqarishning lokalizatsiyasini aniqlab beradi, ba'zi hududiy hududlardagi ishlab chiqarish komplekslarining iqtisodiy rayonlari, turli hududlardagi hududlarni ishlab chiqarish majmualari (HIM) ishlab chiqarishga ta sir qiladi. katta joyga ega.


9.Ishlаb chiqаruvchi kuchlаrni jоylаshtirishdа qаndаy оmillаr hisоbgа оlinаdi?
Bozor munosabatlarining ishlab chiqarish va ishlab chiqarish ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarishda aniq ishlab chiqarishlar bo'lmoqda. Ularning muayyan tarixiy bosqichida ijtimoiy taraqqiyot qonun o'zaro harakati shakllanadi.

Ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarish korxonalari ishlab chiqarish kuchlari va shunga o'xshash umumiy munosabatlarda namoyon bo'ladi.


Iqtisodiy mahsulotning xozirgi bosqichida ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirishda ishlab chiqarishning yukori samaradorligiga, maksimal daromad olish imkoniyatlariga katta e'tibor ber ber Ayni suv, tabiiy-resurs suvlaridan tejamkorlik bilan yuk tashish, ekologik sharoitni yahshilash masalalalari ham mahsulot ishlab chiqarish.


Bozor ishlab chiqarish ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarishning ishlab chiqarish qismlaridan iborat:


ishlab chiqarish kuchlarini samarali va samarali himoya qilish;


narsalarni kompleks rivojlantirish;


hududlar o'zlarining hududiy mehnat taqsimoti;


kompaniyalar ijtimoiy-iqtisodiy mahsulotlar teng-lashtirish.


Ishlab chiqarish kuchlarini samarali va samarali mahsulot deganda ishlab chiqarish harajatlarini minimal holatga keltirish va ishlab chiqarish chiqarishning barcha (tayyorgacha mahsulot bo'lgan) bosqichlarini ma'lum hududga tushunishiladi. Mamlakatimizning turli xil tabiiy resurslar zahiralalarining miqdori, komponentlarning tarkibi, geologik tuzilishiga ko'ra o'zaro farq qiladi. Bunda ishlab chiqarishning hom ashyo, ishlab chiqarish, energiya va istte'mol manbalariga yaqinligini ta'minlaydigan transport omili katta korxona ega.


Kooperatsiyalashtirish va kombinatlashtirish hamda chiqindisiz texnologiyalarni ishlab chiqarishga jalb etish ishlab chiqarish ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarishning muylashtirishning shartlaridan iborat.


Mintaqalarni kompleks rivojlantirishuchun bozor infratuzilmasi elementlari, ishlab chiqarish tarmoqlari, aholi vujudga kelgan sohalar hamda ishlab chiqarish va ijtimoiy infatuzilma tarmoqlariza ligarining. Mintaqalar xo'jaligining kompleksliligi turli sohalar va sohalar o'zining iqtisodiy aloqalarini ishlab chiqarishni taqozo qiladi.


Mintaqalar o'rtasida hududiy mehnat taqsimotibozor iqtisodiyoti sharitida ishlab chiqarish kuchlarini samarali boshqarish muhim narsalardan olinadi. Mintaqalarning iqtisodiy rivojlanishi, tabiiy-resurs barqarorligi, tarixiy va demografik xususiyatlariga ko'ra o'zaro farq qiladi. Buning uchun har bir mintaqa faqat o'zigagina hos bo'lgan xususiyatlar asosida muayyan sohaga ichtisoslashadi va iqtisodiy aloqalar asosida boshqa mintaqalar bilan mayhsulot.


Xo'jalik yuritishning yangi sharoiti bo'yicha joylarda hududiy mehnat taqsimotini yanada ta katta ahamiyatga ega bo'ladi. Bunda hukumat va boshqa qismlarining manfaatl mushtarakligi, turli ma'muriy-hudiy birliklar resurslarining umumiy foydalanish lozim.


Mintaqalar iqtisodini tenglashtirish.Bozor iqtisodiyoti mamlakatning barcha vositalarini ijtimoiy-iqtisodiy yuklash teng katta korxona ega. Hozirgi bosqichdagi muhim vazifalardan biri, hukumat tomonidan alohida e'tiborga molik mamlakatlar belgilanib, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqarishni ta'minlash uchun byudjetdan qo'shimcha mablag'lar ajratilishi Va aniq rejalar hisobidan iborat.


Ishlab chiqarish kuchlarini ishlab chiqarish korxonalari bozorning iqtisodiy rivojlanishi qonunlarida namoyon bo'ladi. Ular o'zaro ajralmagan holda rivojlanadi va bir-birlarini taqozo qiladi.


10.Ishlаb chiqаrish kuchlаrini оqilоnа vа sаmаrаli jоylаshtirish dеgаndа nimаni tushunаsiz?
11.Хududlаr o’rtаsidаgi mеhnаt tаqsimоti nimа?

Ishlab iqarish kuchlarini joylashtirish bevosita hududiy mehnat taqsimoti bilan bog’liq. Ammo hududiy mehnat taqsimoti asosan ishlab chiqarishning hududiy tarkibini bildiradi va shu sababli u aholi va mehnat resurslarini o’z ichiga olmaydi. Aholining joylanishi esa ko’p hollarda ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish bilan belgilanadi.Maxsus adabiyotarda hududiy mehnat taqsimoti bilan bir qatorda geografik, regional (mintaqaviy), akvatorial mehnat taqsimoti kabi turdosh tushunchalar uchrab turadi. Albatta, ular o’rtasida jiddiy farq yo’q, faqat akvatorial mehnat taqsimoti Yer sharining quruqlik qismida emas, balki uning okean va dengizlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi ixtisoslashuvini anglatadi (akva – suv demakdir).Hududiy mehnat taqsimoti yoki ishlab chiqarishni hudud bo’ylab joylashtirish o’z mohiyatiga ko’ra iqtisodiy geografik jarayon hisoblanadi, chunki iqtisod hudud doirasida taqsimlanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tarkibi yoki tizimi (sistema), iqtisodiy rayonlar turi vujudga keladi. Ularning o’zaro hududiy munosabati va joylanish holati iqtisodiy geografik vaziyatni ifodalaydi. Hududiy mehnat taqsimoti ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomonidir. Ammo, u iqtisodiy mehnat taqsimotidan biroz keyinroq vujudga kelgan. Sababi – avvallari kishilar tabiatda mavjud imkoniyatlardan foydalanganlar, o’zlarining u yoki bu joyda ma‘lum mahsulotni yetishtirishlari esa kechroq paydo bo’ldi.Demak, hududiy mehnat taqsimoti (HMT), soddaroq qilib aytganda, turli joylarning – mamlakat yoki rayonlarning turli mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir. Natijada ana shu joylarning iqtisodiy «basharasi» shakllanadi va ularning kattaroq hududiy tizimdagi o’rni o’z aksini topadi.Agar kengroq qilib ta‘riflamoqchi bo’lsak, HMT – bu ishlab chiqarish tarmoqlarini hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholi va mehnat resurslari kabi omillariga qarab joylashtirishdir. Bundan kelib chiqadiki, HMT – ga turli omillar ta‘sir ko’rsatadi. Ular:• Tabiiy sharoit va qazilma boyliklari;• Aholi va mehnat resurslari;• Transport;• Ijtimoiy infrastruktura;• Ekologik vaziyat;• Iqtisodiy geografik o’rin;• Bozor manfaatlari va h.k.




Ayni vaqtda ana shu va shunga o’xshash omillar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda ham hisobga olinadi. Binobarin, bu masala keyinroq mufassal o’rganiladi. Bu yerda faqat bir omilga to’xtab o’tish joiz. Gap shundaki, avvallari, ya‘ni «Sotsialistik rejalashtirish» davrida eng asosiy omil o’ta markazlashgan davlat, ya‘ni Butunittifoq manfaatlari edi; qolgan sharoitlarning qulaylik yoki noqulayliklaridan qat‘iy – nazar, agar davlat, Ittifoq uchun qaysi bir mahsulo zarur bo’lsa, u albatta yetishtirilishi shart edi. Masalan, O’zbekistonda paxtadan tashqari boshqa qishloq xo’jalik tarmoqlari (bog’dorchilik, uzumchilik, polizchilikni ham rivojlantirish mumkin edi, ammo Ittifoq, markaz sanoati uchun paxta kerakligi tufayli bu yerda xo’jalikning tor sohasi, xom ashyoga yo’naltirilgan tizimi shakllanadi. Hozirgi bozor munosabatlari davrida vaziyat butunlay o’zgardi; endigi sharoitda yetakchi omil bozorning o’zi, talab bo’lib qoldi. Qolgan omillarning ta‘siri esa bunga nisbatan sustroq. Chunki, nimaga ixtisoslashuv, nima yetishtirishni davlat emas, bozor belgilaydi, davlat esa, ilgari aytganimizdek, bu jarayonni u yoki bu vositalar yordamida tartibga solib boradi.HMT uchun yetishtirilgan mahsulot mahalliy ehtiyojni qondirgan holda albatta bozorga, almashuvga chiqarilishi kerak. Bundan ayon bo’ladiki, mazkur jarayonning asosida ishlab chiqarishning nafaqat mujassamlashuvi (kontsentratsiyasi), balki uning ixtisoslashuvi ham yotadi. Ixtisoslashuv esa mahsulotning chetga yuborilishi bilan belgilanadi. Shu bois, bu yerda ishlab chiqarilgan mahsulotning ortiqcha qismi boshqa yerga (mamlakat yoki rayonga) yo’nalishi lozim; mhsulotning shu joyning o’zida to’la, batamom iste‘mol qilinishi ixtisoslashuv, HMT emas, bu oddiy natural xo’jalikdir. Bunday davlatlar jahon xo’jalik tizimiga kira olmaydilar, milliy iqtisodiyoti zaifligi sababli ular jahon bozorida ishtirok eta olmaydilar va doimo «sudraluvchi” bo’lib qolaveradilar. Agar mamlakat ichida shunday mintaqalar mavjud bo’lsa, u holda uning yagona geoiqtisodiy tizimi vujudga kelmaydi, iqtisodiy havfsizlik ta‘minlanmaydi; xo’jalikning hududiy tarkibi shakllanmaganligi, xomligi natijasida ichki iqtisodiy integratsiya jarayonlari rivojlanmaydi. HMT – ning rivojlanishida transportning roli katta. Chunki transport mahsulot ishlab chiqarilgan joy bilan uni iste‘mol qiladigan rayon o’rtasidagi aloqadorlikni bajaradi, transport harakati esa mahsulotning iste‘mol rayonidagi qiymatiga kiradi.HMT – da bir necha bosqich yoki daraja mavjud. chunonchi, sobiq Ittifoq davrida ular quyidagilar edi:• Xalqaro yoki mamlakatlararo mehnat taqsimoti;• Sotsialistik yoki kapitalistik mamlakatlar orasidagi mehnat taqsimoti;• Butunittifoq mehnat taqsimoti;• Yirik iqtisodiy rayonlar doirasidagi mehnat taqsimoti;• Respublikalar ichidagi mehnat taqsimoti.Bu yerda ta‘kidlash kerakki, ilgarigi tizimda oxirgi ikki bosqichda hududiy mehnat taqsimoti amalda yo’q edi. masalan, O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni mamlakatga asosan paxta yetishtirib berardi; O’zbekiston ichida esa bu taqsimot yanada zaif edi.
SSSR – ning parchalanishi natijasida hududiy mehnat taqsimotining vertikal shaklida keskin o’zgarishlar yuz berdi: ilgarigi ittifoqdosh respublikalar – endigi mustaqil davlatlar, jumladan O’zbekiston jahon hamjamiyatining alohida sub‘ekti sifatida bu taqsimotning birinchi bosqichidan joy oldi, ya‘ni beshinchi o’rindan birdaniga birinchi o’ringa ko’tarildi. Albatta, bunday «sakrash» oqibatida anchagina muammolar yuzaga keldi. Agar bu muammoni sobiq O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni darajasida ko’rmoqchi bo’lsak, hozirgi kunda qo’shni respublikalar o’rtasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirish, yagona iqtisodiy makonni shakllantirish juda qiyin bo’lib qoldi. Buning sabablaridan bir – barcha respublikalarning asosan bir xil mahsulot, ya‘ni paxta yetishtirishidir. Huddi shunday vaziyat respublikamiz ichida yanada yaqqolroq ko’rinadi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning biryoqlama, paxta yakka hokimligiga yo’naltirilgan tizimning o’rniga turli tarmoqlarga ixtisoslashgan xo’jalik tarkibini vujudga keltirish zarur. Sobiq Ittifoqdan meros qolgan hududning tor ixtisoslashuvi ayrim viloyatlarda, masalan, Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo, Xorazmda tamomila o’zgartirilganicha yo’q. Shu bois, mamlakatimizda ichki – mintaqalar va viloyatlar va hatto viloyat doirasida mehnat taqsimotini chuqurlashtirish lozim.HMT ixtisoslashuvga, bir joyning ikkinchi joydan xo’jalik yo’nalishi bo’yicha farq qilishiga, hududiy rang – baranglikka olib keladi. Bu esa iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti → ixtisosshuv → iqtisodiy rayonlar o’rtasida zanjirsimon aloqadorlik mavjud. Iqtisodiy rayonlashtirish masalalari. O’zbekiston hududining tabiiy geografik jihatdan turli – tumanligi uning «geografik geometriyasini», hududiy iqtisodiyotining shakllanishiga sabab bo’ladi. Jumladan, Respublika maydonining 70 foizidan ko’prog’ini tekisliklar tashkil etishi, an‘anaviy sug’orma dehqonchilik uchun kerak bo’lgan suv resurslarining notekis taqsimlanishi, aholi va ishlab chiqarish zich joylashgan voha va vodiylar bilan bir qatorda yaxshi o’zlashtirilmagan cho’l mintaqasining mavjudligi ichki hududiy – iqtisodiy tuzilmaning shakllanishini belgilab beradi. Shuningdek, bunga mamlakat geoqiyofasi (hududining konfiguratsiyasi, shimoli – g’arbdan janubi – sharqqa cho’zilganligi), chegara chizig’i, uning oddiy va murakkabligi ham ta‘sir etadi
12.Хаlqаrо mеhnаt tаqsimоti dоirаsidа ishlаb chiqаruvchi kuchlаrni jоylаshtirish qаndаy аmаlgа оshirilаdi?
xalqaro mehnat taqsimoti Bu ishning unumdorligini oshirishga qaratilgan aniq va chegaralangan vazifalarda ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining eng yuqori shakli. Mamlakatlar ayirboshlash uchun foydalanadigan ma'lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.

Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasi xalqaro mehnat taqsimoti va uni kengaytirish zarurligini belgilab berdi.


Tarixiy jihatdan tobora murakkablashib borayotgan xalqaro mehnat taqsimotining o'sishi ishlab chiqarish va savdoning global o'sishi, kapitalizmning ko'tarilishi va sanoatlashtirish jarayonlarining murakkabligi bilan chambarchas bog'liqdir.

Xalqaro mehnat taqsimotining, shuningdek, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning boshqa shakllarining vakolatxonasiga, asosan, o'sha xalqlarda hukmron bo'lgan ishlab chiqarish munosabatlari ta'sir ko'rsatadi.


Bu ma'lum bir mamlakatlarni ishlab chiqarishning turli sohalarida, xususan mahsulotlarda yoki ishlab chiqarish jarayonining tanlangan qismlarida ixtisoslashuvini anglatadi. Kontseptsiya bozorlarning dunyo bo'ylab tarqalishi iqtisodiy faoliyatning progressiv differentsiatsiyasini vujudga keltirishni taklif qiladi.


Bu kompaniyadagi mavjud mehnat taqsimotiga o'xshaydi, ammo buning o'rniga xalqaro miqyosda. Shu tarzda, ba'zi bir ishchilar ma'lum vazifalarni bajarishga ixtisoslashgani kabi, xalqaro miqyosda ham millatlar ma'lum ishlab chiqarish faoliyatiga ixtisoslashganligi kuzatilmoqda.


13.Ishlаb chiqаrish lоkаlizаtsiyasi nimа?
Ishlab chiqarish — jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat. Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida Ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element — mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi. Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi
14.1945 yilgа qаdаr O’zbеkistоn mintаqаlаrining mа’muriy-hududiy tаrkibi qаndаy bo’lgаn?
Kеyingi bir аsr dаvоmidа mаmlаkаtimiz gеоgrаfik хаritаsi tеz-tеz o’zgаrib turdi. 1917 yildа hоzirgi O’zbеkistоn hududi Turkistоn gеnеrаlgubеrnаtоrligi, Хivа хоnligi vа Buхоrо аmirligi o’rtаsidа tаqsimlаngаn edi. 1924 yildа yuz bеrgаn O’rtа Оsiyoning milliy-hududiy tаqsimlаnishi nаtijаsidа O’zbеkistоn SSR tаshkil tоpdi. 1924-1929 yillаr dаvоmidа Tоjikistоn АSSR uning tаrkibidа bo’ldi. 1930 yilgа qаdаr rеspublikа pоytахti Sаmаrqаnd shаhridа jоylаshgаn. 1936 yildа uning tаrkibigа ilgаri RSFSR dа bo’lgаn qоrаqаlpоg’istоn АSSR kiritildi. 1939 yildа ushbu аvtоnоm rеspublikаning pоytахti To’rtko’l shаhridаn Nukusgа ko’chirildi. Vilоyat bo’linishlаri O’zbеkistоndа 1938 yil yanvаridаn bоshlаb vujudgа kеldi. Dаstlаb 5 vilоyat tаshkil etildi: Buхоrо, Sаmаrqаnd, Tоshkеnt, Fаrg’оnа vа Хоrаzm. 1941 yil mаrtidа ulаr sаfigа Аndijоn, Nаmаngаn, Surхоndаryo, 1943 yil yanvаridа qаshqаdаryo vilоyatlаri qo’shildi. 1945 yildа O’zbеkistоndа 9 vilоyat vа 1 аvtоnоm rеspublikа mаvjud bo’lgаn

15.Hоzirgi pаytdа rеspublikа mа’muriy-hududiy tаrkibi qаndаy?


16.Аhоli punktlаrigа shаhаr mаqоmini bеrish chоg’idа qаndаy mеzоnlаrgа аmаl qilinаdi?
17.Mа’muriy – hududiy birliklаr sоni bo’yichа turli mintаqаlаr o’rtаsidа qаndаy tаfоvutlаr mаvjud
18.Mа’muriy-hududiy birliklаrni qаndаy uchtа bo’g’ingа аjrаtish mumkin?
19.O’zbеkistоndа аhоli punktlаrigа shаhаr mаqоmini bеrish qаysi оrgаnlаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdi?
20.Hududiy vа mаhаlliy hokimiyat оrgаnlаrini islоh qilish qаndаy аmаlgа оshirilаdi?
21.Hududiy hokimiyat оrgаnlаrini mа’muriy islоh qilish qаysi yo’nаlishdа аmаlgа оshirilаdi?
Download 29.08 Kb.




Download 29.08 Kb.