O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiyali kompyuerni tashkil etish fanidan bajargan Mustaqil ishi

Download 0.59 Mb.
bet	3/3
Sana	25.12.2023
Hajmi	0.59 Mb.
	#128113

1 2 3

Bog'liq
2-chiKompyuter tizimlari
Qo’qon xonligida harb ish, PORTAL HAQIDA, 4-Тема, metallarni ishlash, Hed, 6-маъруза, Referat, K SILLABUS 2022-2023), 20-mavzu, 12-ma`ruza.Satr algoritmlari, 147, 72-maktab (6) (6), Kasrlarni qisqartirish, Walley

Sistema bloki
Sistema bloki bu kompyuterning eng asosiy qismi. Uning ichida ona platasi, mikroprotsessor, qattik disk yoki vinchester, tezkor va kesh xotira mikrosxemalari, elektron sxemalar yoki kontrollerlar yoki adabterlar, elektr ta`minlovchi blok va disk yurituvchilari hamda boshqa qurilmalar joylashadi. Bu sistema blokiga hamma tashqi qurilmalar bog’lanadi va u ularning ishini ta`minlaydi.

Tezkor xotira yoki tezkor xotira qurilmasi (TXQ) o’zida ayni vaqtda kompyuter ishlayotgan dasturlar uchun ma’lumotlar shu bilan birga ishning natijasi saqlanadigan mikrosxemalardan tashkil topgan.

Tizimli platada joylashgan xotiraning yana bir turi - doimiy xotira qurilmasi (DXQ,) yoki doimiy xotira (DX) deb ataladi. Doimiy xotira BIOS (Basic Inrut - Outrut System - kiritish va chiqarishning baza tizimi) nomli zavodda yozilgan boshqaruv dasturlari to’plamini saqlovchi mikrosxemadir. Doimiy xotirada saqlanayotgan axborotni tezkor xotiradagilardan farqi shuki, kompyuter tok manbaidan o’chirilganda ham axborot saqlanib qoladi. Undagi axborot bir marta zavodda mikrosxema tayyorlash jarayonida kiritiladi, uni o’zgartirish mumkin emas. DXQ (BIOS) - quyidagi vazifalarni bajaruvchi dasturlar to’plamidir. Birinchidan, kompyuter manbaga ulanganda uning hamma qurilmalarini, masalan diskyurituvchi va vinchesterlarni boshqarishga imkon bersa, ikkinchidan taymer kompyuterdagi to’xtovsiz ishlaydigan elektron soat, vaqtini va yilini aniqlash uchun xizmat qiluvchi mikrosxema.
Kengaytirish raz’yomlari - kompyuter imkoniyatlarini kengaytirib, uning yordamida kompyuterlarga qo’shimcha qurilmalar ulanadi. Odatda kengaytirish raz’yomlarida qurilmani boshqaradigan alohida maxsus platalar qo’yiladi. Bunday platalar nazoratchilar deb nomlanadi. Masalan, monitor ishini boshqaradigan plata videonazoratchilar deb nomlanadi. Kompyuterning barcha qurilmalari uchun boshqaruv signallar beruvchi vosita markaziy protsessor bo’lsa-da, nima uchun nazoratchilar mavjud degan, savol tug’iladi. Buning mohiyati shuki, markaziy protsessor boshqaruv signallarini umumiy tartibda beradi, nazoratchi ularni qabul qilib, bevosita qatnashishi talab qilinmaydigan qator yumushlarni bajaradi. Hayotiy bir misol timsolida masalan, bosh oshpaz o’z yordamchilariga palov damlashni buyuradi, buni markaziy protsessor boshqaruv signaliga qiyoslasak, oshpazlar esa sabzi, guruch, o’tinlarni tayyorlaydi, bu - nazoratchi bajaradigan ishlar deb tushunsa bo’ladi.

Sistema bloki bu kompyuterning eng asosiy qismi. Uning ichida ona platasi, mikroprostessor, qattiq disk yoki vinchester, tezkor va kesh xotira mikrosxemalari, elektron sxemalar yoki kontrollerlar yoki adabterlar, elektr ta’minlovchi blok va disk yurituvchilari joylashadi. Bu sistema blokiga xamma tashqi qurilmalar boғlanadi va u ularning ishini ta’minlaydi.

Xizmatko‘rsatishdasturibajarilgandanso‘nguzilgandasto‘rnibajarilishiqaytatiklanadi. Uzilishlarnazoratchisidasturlanadiganhisoblanadi.
Klaviatura.Klaviaturakompyuterga harf va raqam ko‘rinishidagi ma’lumotlar va buyruqlarni kiritish uchun ishlatiladigan tashqi qurilmadir. U ѐzuv mashinasining klaviaturasiga o‘xshab ketadi, lekin unga nisbatan kengroq imkoniyatlarga ega. Uning tugmalarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

Harf va raqamlarni kiritish tugmalari. Boshqarishtugmalari
Funksionaltugmalar.
Kursorni bosh qarish tugmalari.
Qo‘shimcha klaviatura tugmalari.
Multimedia bilan ishlash uchun qo‘shimcha tugmalar.

Barcha klaviaturalarda tugmalar to‘plami deyarli bir xil. Ular odatda bir-biridan faqat multimedia bilan ishlash uchun mo‘ljallangan qo‘shimcha tugmalarining soni va joylashishi bilan farqqiladilar. Oxirgi paytda tugmalarining joylashishi biroz o‘zgartirilgan ergonomik (foydalanuvchi uchun qulay va bezarar) klaviaturalar urf bo‘lmoqda.
Klaviaturalarni kompyuterga ulash uchun hozirgi paytda maxsus raz’em OS/2 dan foydalaniladi. Buraz’emni 25 yilavval IBM kompaniyasi birinchi marta qo‘llaganedi. Kompyuterga standart USB portorqali ulanadigan klaviaturalar ham ko‘payibbormoqda. Bundan tashqari kompyuterga infraqizilnurlar ѐrdamida ulanadigan simsiz klaviaturalar ham bor.

Sichqonchalar.Sichqoncha siz kompyuter bilan ishlashning deyarli iloji yo‘q. Grafik interfeysli dasturlar bilan ishlash uchun maxsus ishlab chiqilgan sichqoncha, ayniqsa kompyuterda ishlashni endi boshlaganlar uchun juda qulay. Sichqonchaning ekranda kursor deb ataluvchi ko‘rsatkichi bo‘lib, sichqonchanijoyidanqimirlatsak, kursorhamungamosravishdaharakatgakeladi.
Sichqoncha ѐrdamida bir necha amalni bajarish mumkin xolos, lekin bu amallardan barcha dasturlarda keng foydalaniladi. Bularuning chap tugmasini bir ѐkiikkimarta chertish, o‘ngtugmasinibirmartachertish, uningg‘ildiraginiaylantirishvachaptugmasinibosibturibsichqonchaniyurgizishdir.
Hozirgi paytda sichqonchaning lazerli deb ataluvch ituri ishlab chiqariladi. Bunday sichqonchaning harakati lazernuri ѐrdamida aniqlanadi. Avvallari sichqoncha sharikli mexanik qurilmaga ega bo‘lib, uning ѐrdamida harakat yo‘nalishi aniqlanaredi.
Sichqonchalarham klaviaturalar kabi kompyuterga OS/2, USB portlari orqali ѐkiinfraqizilnurlar ѐrdamida simsizulanishi mumkin.

Monitorlar.Kompyuter qanchalik kuchli bo‘lmasin, uma’lumotlarni foydalanuvchi uchun qulay ko‘rinishda tasvirlab beraolmasa, undan hechqanday foyda yo‘q. Foydalanuvchi kompyuterdagi ma’lumotlarni asosan, monitor orqalioladi. Monitor ma’lumotlarni chiqarish qurilmasi hisoblanadi. Hozirgi paytda sensorli (sezgir) ekranli monitorlar hamishlab chiqarilsada, ular shaxsiy kompyuterlarda hozirchakengtarqalmagan. Bunda sensorli ekranlardan telefonlarda, bookreader (elektronkitoblarnio‘qishuchunmo‘ljallanganqurilmalar), sotuv avtomatlarida va ba’zi noutbuklarda foydalaniladi. Sensorli ekranlarda sichqoncha vazifasini foydalanuvchi barmoqlari bajaradi. Ularda biron ob’ektni sichqoncha ѐrdamida chertish o‘rniga ekrandagi shu ob’ektni barmoq bilan chertish yetarli.
Monitorlar birinchi navbatda ularda ekran sifatida nima ishlatilishi bilan farqlanadi. Dastlab monitorlar electron nurli trubkalardan foydalanganlar. Ular CRT (Color Ray Tube – ranglinurtrubkalari) debnomlanadi. Ularda ekrandagi tasvir electron nurѐrdamida yaratiladi. Rangli tasvir yaratish uchun bunda ytrubkalarda bir vaqtda uchta nurdan foydalaniladi. Bu nurlar asosiy ranglar deb ataluvchi: Red (qizil), Green (yashil) va Blue (ko‘k) ranglarga mos keladi. Uchta asosiy ranglarni qo‘shib, tabiatda uchraydigan deyarli barcha ranglarni yaratish mumkin. Shusababli, monitorlarda rang hosil qilish va rangli tasvirlarni saqlashning ba’zi sistemalari RGB qo‘shiluvchi ranglar sistemasi deb ataladi. CRT monitorlari hozircha kengt arqalgan bo‘lsa-da, bugungi kunda deyarli ishlab chiqarilmaydi.
Hozirgi kunda ishlab chiqarila ѐtgan monitorlarning deyarli barchasi suyuq kristalli monitorlardir. Dastlab, bundan qirqyil oldin electron soatlar va kalkulyatorlarda foydalanilgan suyuqkristallar hozir deyarli barcha tasvirlarni aks ettiruvchi qurilmalarda ishlatiladi. LCD (Liquid Crystal Display
– cuyuqkristallidispley) deb ataluvchi bu monitorlar foydalanuvchilar orasida o‘zining tashqi o‘lchamlari sababli yassi monitor deb hamataladi. Bu monitorlarda odatda suyuq holda bo‘ladigan, lekin elektrtoki ta’sirida kristallana oladigan varangini o‘zgartiradigan moddalardan foydalaniladi. Yana bir monitorlarning turi bu plazmali monitorlardir. Ularning ishlash tamoyili shimoliy qutb ѐg‘dusiga o‘xshab ketadi. Bu monitorlarda gaz yuqori haroratli plazma ko‘rinishida bo‘ladi va ulardan elektr toki o‘tganda o‘zidan ѐrug‘lik nuri chiqaradi. Bu monitorlarda tasvir elementlari (piksellarning) o‘lchamlari ancha katta bo‘lib, ularniki chiklash tirishning deyarli ilojiyo‘q.
Shusababli, bundaymonitorlarningo‘lchamlaribirnechametrbo‘lib, ular shaxsiy kompyuterlarda deyarli foydalanilmaydi.
So‘nggi paytda yarim o‘tkazgichli foto diodlardan foydalanadigan monitorlar keng ishlab chiqarila va narxlarning pasayishi sababli ommaviylasha boshlandi. Bunda monitorlar LED (Light Electronic Diode – yarim o‘tkazgichli foto diod) deb nomolgan. Suyuq kristallar ѐrug‘lik manbasidan chiqaѐtgan nurlarni o‘tkazsa, fotodiodlarningo‘ziѐrug‘likmanbasidir.
Shuninguchunbumonitorlarningbirqatorparametrlari, birinchi navbatda tasvirning kontrastligi boshqa turdagi monitorlarga nisbatan juda yuqori.
Ular LCD vaplazmali monitorlarning kamchiliklari: ko‘rinishburchaginingkichikligi, ekrandagi tasvir kontrastligi va ѐrqinligining nisbatan pastligi kabi kamchiliklardan holi. Foto diodli (boshqa chanominurli diodli) monitorlarnin go‘lchami 12 dyuymdan 200 dyuymgacha bo‘lishi mumkin.
Katta o‘lchamli (masalan, 4X3m2) monitorlar hozirgi kunda ko‘chalarda ko‘plabuchraydi. Ular, xattoki, quѐshnurlariostidahamyaqqolko‘rinadigantasvirlaryarataoladilar.
Monitorlar o‘lchamlarining nisbati bilan ham farqlanadi. CRT monitorlarning o‘lchamlari nisbati 4X3 kabi. Dastlab LCD monitorlarning nisbati 4X3 kabi bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik maishiy kinoteatrlarining keng tarqalishi sababli, 5X3 nisbatdagi, so‘ngra 16X9 nisbatdagi monitorlar ommaviylashib ketdi.

Monitorlarning yana bir muhim parametric ularning o‘lchamlaridir. Monitorlarning o‘lchamlari televizorlardagi kabi ularning diagonali uzunligi bilan o‘lchanadi, bunda o‘lchov birligi sifatida dyuymdan foydalaniladi. Birdyuym 2,56 smgateng. Dastlab 12 va 14 dyuymli monitorlar ishlab chiqilgan bo‘lsa, keyinchalik 15 va 17 dyuymli, oxirgi paytda 19 va 22 dyuymli monitorlar urf bo‘ldi. Hozirgi paytda 32 va 42 dyuymli monitorlar ham ishlab chiqariladi.
Monitorlarning yana bir muhim parametric undagi piksellarsonidir. Bu sonundagi ustunlar va satrlarsoni orqali aniqlanadi, masalan 640X480. 4X3 nisbatdagi monitorlar uchun piksellarsoni 800X600, 1024X768, 1280X960, 1600X1200 bo‘lishi mumkin.
Kengformatli (16X9 o‘lchamli) monitorlar uchun piksellarsoni 1280X720 ga (HD – High Definition – yuqori aniqlikdagi) teng. Hozirgi paytda piksellarisoni 1920X1080 gateng (Full HD – to‘liq HD) monitorlarhamko‘plab ishlab chiqarilmoqda.

Download 0.59 Mb.

1 2 3

Download 0.59 Mb.