O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini innovatsion rivojlantirishning
2030 yilgacha Konsepsiyasining asosiy yo‘nalishlari.
Hozirgi kunda dunyoda ta'limning ahamiyati izchil oshib bormoqda, u
nafaqat iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish va raqobatbardoshlikni oshirishning,
balki butun jamiyatni sifat jihatdan yangi bosqichga olib chiqishning eng muhim
omillaridan biriga aylandi. Aynan ta’lim sifati orqali millatning madaniyati, aql-
zakovati va ma’naviyati darajasi, milliy iqtisodiyot va fuqarolik jamiyatining
holati, uning rivojlanish darajasi belgilanadi. Shu boisdan zamonaviy jamiyatda
ta’limga oddiy insondan tortib butun millat va xalqning bugungi kuni va istiqbolini
belgilovchi soha sifatida qarash mumkin.
Jahon tajribasi ham dunyodagi rivojlangan davlatlarning yuksak taraqqiyot
va turmush farovonligiga erishishi avvalo ta’lim va ilm-fanga qaratilgan ulkan
e’tibor natijasida bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ta'limning asosiy maqsadi o‘zgaruvchan
dunyoda o‘z taqdirini o‘zi belgilashga qodir, ijodkorlik, rivojlangan mas’uliyat
hissiga ega bo‘lgan barkamol shaxsni, yuqori malakali mutaxassislarni
shakllantirishdan iboratdir. Ta’lim tizimi malakali ishchi kuchini shakllantirish va
uning sifatini oshirish orqali mamlakatda barqaror yuqori iqtisodiy o‘sishni
ta’minlaydi. Shu bilan birga, ta’lim tizimi va fan sohasi o‘rtasidagi bog‘liqlik
fantexnika taraqqiyoti natijalari bo‘lgan innovatsiyalarni ishlab chiqarishga joriy
qilish orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim va fanning
rivojlanishi natijasida bugungi kunga kelib “inson kapitali” dunyo milliy
boyligining 64 foizini tashkil etmoqda. Bu ko‘rsatkich rivojlangan mamlakatlarda
70 foiz, o‘rta daromadli mamlakatlarda 58 foiz, past daromadli mamlakatlarda esa
41 foizni tashkil etadi. Mustaqillik yillarida respublikamizda ta’lim va ilm-fanni
rivojlantirishga katta ahamiyat berilib, yangi ta’lim texnologiyalari va o‘qitish
uslublarini joriy etish orqali ta’lim sifatini oshirish, uni zamonaviy dunyo
talablariga moslashtirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirildi. Ayniqsa oxirgi
yillarda ta’lim tizimini rivojlantirishga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan
biri sifatida qaralmoqda. Mamlakatimizda ta’limga ajratiladigan mablag‘lar
oshirildi, ilm-fan va innovatsiyalar rivoji uchun shart-sharoit yaratildi. Ta’lim
tizimidagi islohotlar uchun davlat budjetidan xarajatlar so‘nggi 2018-2023-yillarda
yilda 4,3 baravarga ko‘paytirildi. Ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotda ta’limning
barcha turlari va bosqichlarining roli beqiyosdir. Shu bilan birga yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlashda oliy ta’lim alohida ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik
yillarida O‘zbekistonda oliy ta’lim va fan sohasini rivojlantirish borasida ham keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Oliy ta’lim tizimini ijtimoiy soha va
iqtisodiyot tarmoqlari ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, fan, ta’lim va ishlab
chiqarishning
mustahkam integratsiyasini ta’minlash asosida ta’lim sifatini yaxshilash,
raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil
etish, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadida 2019-yilda ishlab chiqilgan
“O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi” sohani rivojlantirishning strategic maqsadlari, ustuvor yo‘nalishlari,
vazifalari, o‘rta va uzoq muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilash hamda
sohaga oid dasturlar va kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asosbo‘lib
xizmat qilmoqda. O‘tgan davr mobaynida fan va texnikaning barcha asosiy
yo‘nalishlarinimqamrab oluvchi va xalqaro standartlarga asoslangan keng ko‘lamli
ta’lim dasturlarini taklif etadigan yangi oliy ta’lim muassasalari tashkil etildi.
1991-yilda O‘zbekistonda 54 ta oliy o‘quv yurti bo‘lib, ularda 200 mingga yaqin
talaba tahsil olgan bo‘lsa, hozirga kelib, oliy ta’lim muassalari soni 213 taga yetdi,
O‘zbekistonda 2023 yilda 7 ta yangi oliy ta’lim muassasasi faoliyati yo‘lga
qo‘yilgan. Hozirda 213 ta oliygohda 1 mln 300 ming nafardan oshiq talaba tehsil
olib, bu ko‘rsatkich orqali yoshlarni oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasi 2022
yilgi 38 foizdan 42 foizga oshgan.
Respublikamizda
oliy
ta’lim
tizimini
rivojlantirishdagi
asosiy
muammolardan biri yoshlarning oliy ta’lim bilan qamrov darajasining pastligidir.
Innovatsion taraqqiyotning muhim sharti esa oliy ma’lumotli, yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlash sonini oshirishdan iboratdir. Ma’lumotlarga ko‘ra, oliy
ta’lim olish yoshidagi (18-22 yosh oralig‘i) aholi soni Rossiya Federatsiyasida 7
mln. kishini, talabalar soni esa 5,3mln. kishini tashkil qiladi, ushbu ko‘rsatkichlar
mos ravishda Ukrainada 2,6 mln. va 1,6 mln., Qozog‘istonda 1,1 mln. va 600
ming, Qirg‘izistonda esa 530 ming va 225 ming kishini tashkil etdi. Rossiya,
Ukraina va Qozog‘istonda oliy ta'lim olish yoshidagi kishilarning har uchtadan –
ikkitasi, Qirg‘izistonda esa har ikkitadan – bittasi oliygoh talabasi bo‘lgan.
O‘zbekistonda esa 2021-yilda oliy ta’lim olish yoshidagi aholi soni salkam 3
million kishini, jami oliy ta’lim muassasalari soni 131 tani tashkil qilgan, talabalar
soni esa 400 ming nafar atrofida bo‘lib, oliy ta’lim olish yoshidagi kishilarning
o‘ntadan bittasigina oliy ta’lim muassasalarida tahsil olgan. Statistik
ma’lumotlarga ko‘ra 2024-yilning 1 yanvar holatiga respublikamiz doimiy aholisi
soni 36 million 799,8 ming kishini, shu jumladan, yoshlar (14-30 yosh) ning ulushi
umumiy aholining 26,8 foizini yoki 9 million 654,4 ming kishini tashkil qiladi .
Hozirgi davrda ham faoliyat ko‘rsatayotgan oliy ta’lim muassasalarining soni oliy
ta’lim olish istagi bor barcha yoshlarimizni sifatli ta’lim bilan qamrab olish
imkonini bermaydi. Bu muammoni bartaraf etish oliy ta’lim muassasalari sonini
oshirish bilan bog‘liq.
“2022—2026-yillarga
mo‘ljallangan
Yangi
O‘zbekistonning
taraqqiyot
strategiyasi”da hamda “O‘zbekiston – 2030” strategiyasida ham oliy ta’lim tizimini
isloh qilish borasidagi ishlarni yanada jadallashtirish, umumiy o‘rta ta’lim
maktablari va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarini oliy ta’lim bilan qamrab olish
darajasini oshirish ko‘zda tutilgan. Shu jumladan, 2026-yilga qadar yoshlarni oliy
ta’lim bilan qamrab olish darajasini kamida 50 foizga, qabul ko‘rsatkichini esa 250
Economics, management and digital innovation in education: modern trends and
approaches” mingga yetkazish maqsad qilinmoqda. Natijada, oliy ta'lim olish
istagida bo‘lgan minglab nyoshlarimiz Vatanmizda ta'lim olish imkoniyatiga ega
bo‘lishadi. Respublikamizda oliy ta’lim qamrovining oshib borishida nodavlat va
xususiy oliy ta’lim muassasalarining tashkil etilishi, shu jumladan xorijiy oliy
ta’lim muassasalarining va ularning filiallarining ochilishi, mahalliy
universitetlarda xorijiy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikdagi qo‘shma
fakultetlarning tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu o‘rinda
hozirgi kunda respublikamizda faoliyat yuritayotgan 213 ta oliy ta’lim
muassasalarining 67 tasi nodavlat, 30 tasi esa xorijiy oliy ta’lim muassasalari
ekanligini ta’kidlash zarur. Nodavlat va xorijiy oliy ta’lim muassasalari sonining
oshib borishi nafaqat oliy ta’lim qamrov darajasining, balki shu bilan birga ta’lim
sohasida sog‘lom raqobatni shakllantirish orqali tayyorlanadigan kadrlar sifatining
ham oshib borishiga xizmat qiladi. Soha rivojlanishidagi muammolardan biri
oliygohlarning mamlakat hududlari bo‘yicha notekis taqsimlanganligidir. Hozirgi
kunda faoliyat yuritayotgan oliy ta’lim muassasalarining yarmidan ko‘pi Toshkent
shahrida joylashgan. Mintaqalar iqtisodiyotining yuqori malakali mutaxassislarga
nisbatan tez o‘zgarib boruvchi talabini kadrlar tayyorlashning mavjud
imkoniyatlari bilan muvofiqlashtirish maqsadida yangi davlat va nodavlat,
jumladan xorijiy oliygohlar sonini doimiy oshirib borish bilan bir qatorda ularni
poytaxtda emas, balki hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari va
shartsharoitlaridan kelib chiqib tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
“O‘zbekiston – 2030” strategiyasida oliy ta’lim sifatini oshirish maqsadida
2030-yilga qadar 30 ta oliy ta’lim muassasasining ta’lim dasturlarini xalqaro
akkreditatsiyadan o‘tkazish, “Top-500”ga kiradigan xorijiy universitetlar bilan
hamkorlikda kamida 50 ta qo‘shma ta’lim bndasturi asosida “ikki diplomli tizim”ni
joriy etish, 10 ta oliy ta’lim muassasasini dunyoning eng nufuzli “Top-1 000” oliy
ta’lim tashkilotlari reytingiga kiritishga erishish, Oliy ta’lim muassasalarida ilmiy
tadqiqotlar natijadorligini oshirish va ilmiy salohiyatni 70 foizga yetkazish
maqsadli ko‘rsatkichlari belgilangan. Oliy ta’lim muassasalari tashkiliy-boshqaruv
faoliyatini ztakomillashtirish, ularning moddiy-texnik ta’minotini mustahkamlash
borasida ham keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirish, jumladan, kutubxonalarni
kamida 1 million ta zamonaviy adabiyotlar bilan to‘ldirish va kutubxona fondini
to‘liq raqamlashtirish ko‘zda tutilgan.
Rivojlanga mamlakatlarda ko‘pchilik universitetlar yirik ilmiy markazlarga
aylanib, ko‘plab sanoat va ilmiy tashkilotlarni birlashtirgan. AQSh innovatsion
infratuzilmasining asosini tadqiqot institutlari tashkil qiladi. Ular mamlakatning
ilmiy va amaliy tadqiqotlaridagi aksariyat tadqiqotlarini jamlagan. Ilm-fan va
ta’lim muassasalari ular negizida texnoparklar tashkil etish orqali hududlarni
rivojlantirishda qudratli kuch vazifasini o‘taydi. Respublikamizda ham
iqtisodiyotning eng tez o‘sib borayotgan yo‘nalishlarida amaliy tadqiqotlarni
kuchaytirish, “korxona - oliygoh - ilmiy tashkilot” klaster tizimini joriy etish
maqsadlari qo‘yilgan. Bu borada amaliy tadqiqotlarga Davlat budjetidan 4 trillion
so‘m mablag‘ yo‘naltirish, iqtisodiyot tarmoqlarining “drayver” yo‘nalishlarida
850 turdagi innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarish, transport va logistika,
qishloq xo‘jaligida hosildorlik, energetika, biotexnologiya, geologiya va metallni
qayta ishlash, mashinasozlik va elektronika yo‘nalishlarida 8 ta ilmiy ishlab-
chiqarish klasterini tashkil etish ko‘zda tutilgan. Yuqoridagi fikr-mulohazalarni
umumlashtirib, sifatli oliy ta’lim butun jamiyat va har bir inson istiqbolining,
kelajakdagi farovon hayotining garovidir degan xulosaga kelish mumkin. Hozirgi
kunda dunyodagi taraqqiy etgan mamlakatlardagi kabi O‘zbekistonda ham oliy
ta’limni rivojlantirishga va uning sifatini oshirishga davlat siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralmoqda. Respublikamizda ta’limning xalqaro
standartlari talablariga hamda milliy iqtisodiyotimiz va ijtimoiy sohani
rivojlantirishning ustuvor yo ‘nalishlariga mos keladigan oliy ta’lim tizimini
shakllantirishga qaratilgan tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. Oxirgi yetti yil
mobaynida oliy ta’limning qamrov darajasi 9 foizdan 42 foizga oshdi. Oliy ta’lim
tizimini isloh qilish doirasida xalqaro standartlarga asoslangan yangi ta’lim
dasturlarini, shuningdek, mehnat bozorida talab qilinadigan kompetensiyalarni
shakllantirishga qaratilgan yangi ta’lim texnologiyalari va o‘qitish uslublarini joriy
etish, oliy ta’lim muassasalarining xorijiy universitetlar va ilmiy markazlar bilan
ham faol hamkorligini yo‘lga qo‘yish ham dolzarb vazifalar hisoblanadi.
|
