|
O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi urganch davlat universiteti
|
| Sana | 05.12.2023 | | Hajmi | 1,06 Mb. | | #111237 |
Bog'liq o\'zbek tili
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, fan va innovatsiyalar VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
Tabiiy va Qishloq xo’jaligi fanlari fakulteti Biotexnologiya yo’nalishi 231-gurux talabasi Abduvaliyev Diyorbekning “O’zbek tili” fanidan tayyorlangan
TAQDIMOTI
Mavzu: Sohaga oid atama va so‘zlarning kelib chiqishi va ularning vazifaviy xususiyatlari
Reja:
- Nazariy terminologiya
- Terminlar yasashning uslublari
- Terminlarning sintaktik yo‘l bilan yasalishi.
- Semantik sintaktik usulda termin yasash
Terminlarning ifoda plani so‘zga (hujayra, to‘qima) yoki turg‘un birikmaga (o‘q ildiz, popuk ildiz) teng bo‘ladi. A.A.Potebnya “keyingi ma’no” deb atagan va “u tilshunoslikning o‘rganish obyektiga kirmaydi, uni boshqa fanlar o‘rganadi” deb ko‘rsatilgan terminologik leksika uzoq davrlargacha alohida nominativ birlik, atama sifatida tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani rivojlanib, o‘z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin terminlarni o‘rganish uning eng muhim va tarkibiy qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi paytda atamashunoslik bir qancha tadqiqot yo‘nalishlariga bo‘linadi
1. Nazariy terminologiya – maxsus leksika (termin)larning rivojlanish vaqo‘llanish qonuniyatlarini o‘rganadi.
2. Amaliy terminologiya – terminlarning amaliy prinsiplari, terminlar va terminologiyaning kamchiliklarini yo‘qotish bo‘yicha tavsiyalar, ularning qo‘llanilishi, yaratilishi va tarjimasiga doir vositalarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi.
3. Umumiy terminologiya – maxsus leksika (termin)larning umumiy xossalari, muammolarini o‘rganadi.
4. Xususiy terminologiya – ma’lum bir tilning aynan bir sohasiga mansub bo‘lgan terminlarni o‘rganadi.
5. Tipologik terminologiya – alohida terminologiyalarni qiyoslab o‘rganib, umumiy va alohida terminologiyaning xossalarini belgilaydilar.
6. Chog‘ishtirma terminologiya – turli tillardagi umumiy va maxsus terminologiyani chog‘ishtirib o‘rganadi va xossalarini keltirib chiqaradi.
7. Semasiologik terminologiya – maxsus leksemalarning semantika bilan bog‘liq muammolarini, semantik birliklarning o‘zgarishi, polisemiya, sinonimiya, antonimiya, giponimiya kabilarni tadqiq qiladi.
8. Onomastik terminologiya – nomlashning maxsus leksemalarini, ularningnomlanish jarayoni, nomlashning optimal shaklini tanlashni tadqiq etadi.
9. Tarixiy terminologiya – terminologiya tarixini o‘rganib, terminlarning kelib chiqishi, shakllanish jarayonini tahlil etadi. Shu orqali terminlar tartibga solinadi. Shu yo‘nalishning natijalariga asoslangan holda tilshunoslikda yangi mustaqil fan – antropolingvistika ajralib chiqdi.
10. Funksional terminologiya – zamonaviy terminlarning turli matnlardagi, professional muloqot holatlarida, mutaxassislarni tayyorlashdagi vazifalari, shu bilan birga nutqda va kompyuter tizimida terminlardan foydalanish xossalarini o‘rganadi.
Termin” umum iste’moldagi so‘zdan quyidagi belgilarga ko‘ra farqlanadi:
1) termin-umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo‘lmish ishlab chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir;
2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo hamda mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;
3) termin uchun muayyan ta’rif zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo‘l qo‘yuvchi, farqlovchi belgilar.
O‘zbek tili lug‘aviy tarkibining asosini tashkil etuvchi asli o‘zbekcha, forstojikcha, arabcha leksemalardan iborat iqtisodiy terminlar sinonimiyasini darslik va qo‘llanmalarda, lug‘atlarda va boshqa manbalarda bot-bot uchratib turish mumkin. Masalan: bitim-shartnoma boshqarma-mahkama daromad-kirim foydaxo‘r-chayqovchi mezon-o‘lchov-belgi nazoratchi-tekshiruvchi pul-aqcha qarzdor-nasiyador xarajat-chiqim xaridor-buyurtmachi xaridor-mijoz ustama-qo‘shimcha uyushma-birlashma sarmoya-mablag sarf-xarajat-chiqim chorakor-koranda.
Leksema yasash sohasida tilning ichki rivojlanish qonunlari yaqqol ko‘rinasi. Uning rivojlanishi va takomillashuvi bilan bog’liq holda yangidan vujudga kelayotgan modellar hamda so‘z yasash usullari buningisbotidir. Hozirgi zamon ingliz tilida anashunday usullardan biri – so‘zlarni o‘zaro qo‘shib so‘z yasash turlisha nomlanadi. Ba’zi adabiyotlarda “morfologik – sintaktik usul bilan so‘z yasash”, “Grammatik uslub bilan so‘z yasash” deb berilsa, ayrimlarida “leksik – sintaktik uslub bilan so‘z yasash” atamasi qo‘llaniladi.
O‘zbek tilshunosligida aynan shu usul bilan yangi termin hosil qilishni “sintaktik usul bilan termin yasash” deb yuritiladi. Oddiy so‘zlar ma’nosini o‘zgartirish yo‘li bilan yangi termin yasash ko‘pgina tillarda xalqaro sohalarda lug‘at boyligini oshirishga imkon beradi. Xalqaro terminlarning kattagina miqdori umumadabiy til so‘zlarining, ijtimoiy va iqtisodiy tarmoqlardan olingan terminlarning ma’nolarini o‘zgartirish yo‘li bilan boyitilgan.
Terminlar yasashning bu usuli boshqalardan shunisi bilan farq qiladiki, boshqa hollarda yangi tushunchani ifodlash uchun m qaytadan yangi shakl (ya’ni elimentlari yangicha birlashtirilgan so‘z ) yaratilsa, bu yerda yangi mazmun ma’no eski shakliga (ya’ni oldin mavjud bo‘lgan tayyor so‘z olinadi) joylashtiriladi. Ma’noni o‘zgartirish yo‘li bilan termin yasashning o‘ziga xos tomoni shundaki, terminlashtirilayotgan obyekt (ya’ni nom berish kerak bo‘lgan perdmet yoki hodisa) xar doim nomi termin sifatida qo‘llanilayotgan perdmet yoki hodisa bilan qandaydir umumiylikka ega bo‘ladi. Bu umumiylik ularning tashqi ko‘rinishi yoki bajaradigan vazifasi o‘rtasidagi o‘hshashlik va shu kabilarda nomoyon bo‘lishi mumkin
Mavjud predmetning nomini yangisiga faqatgina bu perdmetlar tug‘risidagi tushunchalar aniq, ularni o‘zaro bog‘laydigan umumiy jihatga ega bo‘lgan holatdagina ko‘chirish mumkin xolos, aks holda buni amalga oshirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham terminlar yasashda ularning ma’nosiga, strukturaviy tuzilishiga e’tibor qaratish darkor. Struktural – ma’noviy jihatdan tahlil etilayotgan xalqaro terminlari qisqartma holda ham uchraydi. Bizning ilmiy tadqiqotimizda ularni tahlil qilishda avvalam bor qisqartmalarni semantik tahlil qilib bo‘lmasligini ta’kidlamoqchimiz. Shu sababli ularning to‘liq ma’nolariga ega bo‘lish maqsadida yoyma so‘zlarning tahlil etish lozim bo‘ladi
Semantik sintaktik usulda termin yasash boshqa sohalar terminologiyasiga nisbatan ijtimoiy va iqtisodiy sohalarida keng qo‘llaniladi. Buning asosiy sababi ikkala soha terminlarinig o‘tmish davrlarda xalq tili asosida yuzaga kelganligi va jonli so‘zlashuv tili bilan mustahkam aloqada bo‘lganligi bilan izohlahs mumkun. Sjuning uchun xalq tiliga xos bo‘lgan ko‘pdan ko‘p metografik qo‘llanishlar, ya’ni leksemalar ma’nosining ko‘chirilishi xalqaro sohalardagi terminlar tizimida nisbatan ko‘p uchraydi. Xalqaro sohalardagi terminlarinig affiksatsiya usuli bilan yasalishi sintaktik usul bilan yasalishga qaraganda kammaxsul bo‘lsada, diaxronik nuqtai nazardan muhum o‘rin egallaydi.
. Binobarin, ingliz tilida terminlar yasash maqsadida (prefiksatsiya, sufiksatsiya)bir nechta so‘z yoki so‘z birikmalaridan foydalanishi mumkun. Quyida ingliz tilida terminlarning yasalish tamoillari va uslublarini keltiramiz: Prefiksatsiya yordamida terminlar, asosan, ingliz tilida old so‘z qo‘shimchalari (pre, inter, im,re, de, com, con, dis, ex) orqali yasaladi va biror bir ish-harakatning oldindan bajarilganlidini yoki bajarilishi kerakligini bildirishi mumkun. Pre- ushbu prefix harakatning oldindan bajarilish holatining oldindan bajarilish holatini bildiradi: Precivilization - sivilizatsiyadan oldin preannounce - e’lon qilinishidan avval Shuningdek, ingliz tilida iqtisodiy terminlar yasalishida boshqa qator prefiksatsiyaga oid morfologik omillar ham ahamiyatli hisoblanadi
Professor U.Tursunov asarlarida o‘zbek tili terminologik tizimining ichki va tashqi manbalar hisobiga rivojlanishi haqida ma’lumot beradi. Har bir tilda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham u yoki bu tushunchani ifodalash uchun bir qancha usullardan foydalanadilar. Ular quyidagilardan iborat:
1. Terminlarning semantik yo‘l hisobiga boyishi.
2. Terminlarning morfologik usul bilan yasalishi.
3. Terminlarning sintaktik yo‘l bilan yasalishi. Qator terminologik sistemalarda semantik yo‘l bilan termin yasashdan unumli foydalanib keladilar. Chunki semantik so‘z yasash terminologiyada amal qilinadigan doimiy va an`anaviy yo‘ldir. Terminlarni tekshirish jarayonida qator leksik qatlamlar semantik o‘zgarish tufayli terminologik sistemadan joy olishi mumkinligini ko‘rsatdi. Ular biror ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘zbek tilining odatdagi so‘zlaridir.
Ulardan termin sifatida foydalanadilar:
1. Ro‘zg‘or buyumlari nomlari: qozon, cho‘mich, quti, kurak, panjara, pichoq kabilar.
2. Odam yoki hayvon a’zolarining nomlari: barmoq, tirnoq, quloq, bo‘g‘iz, qanot kabilar.
3. Maishiy narsa-buyum nomlari: taroq, ko‘zgu, qalpoq kabilar.
4. Texnikaga oid bo‘lmagan so‘zlar: kalit, burqi, pona, payvandlash kabi texnik termin sifatida qo‘llaniladi.
E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT
|
| |
