Melanxolik
–qora o‘t mikdori bilan bog‘liq deb, hisoblanadi. Bu tipdagi odam
«og‘ir karvon», «tepsa tebranmas», atrofida sodir bo‘layotgan xodisalarga va
odamlarga loqayd, «dunyoni suv bossa, tupigiga chiqmaydigan» tip. Antik davr
psixologiyasidagi bu turlar keyin yana kup marta tadbiqqilinib, yana shu turt tip
nomi saqlanib qolgan.
Temperamentning 4 tipi bor:
Xolerik – «jangovar, jushkin, oson va tez ta’sirlanadigan tip». (I. P. Pavlov).
CHakkon, tez xarakat kiladi, kattik va tez gapiradi, uzini tutib turishi kiyin, bazan
xato javob kaytaradi.
Sangvinik – xarakatchan, muvozanatli tip. YAngi shart sharoitga tez
moslashadi, tez ishga kirishib tez soviydi, uz urnini, rolini tez
almashtiradi,begaraz, kek saklamaydigan tip. («Bir kop yongok»).
Flegmatik – xissiyotlari sekin paydo buladi, ammo barkaror va davomli
buladi. U vazmin va yuvosh, uning jaxlini chikarish kiyin, lekin jaxli chiksa
tuxtatish xam kiyin, kasoskor, ginachi.
Melanxolik – reaksiyalari kupincha kuzgovchining kuchiga tugri kelmaydi,
lokayd, lanj, uzini tez yukotib kuyadi, biror ishda tashabbuskorlik kursatmaydi.
Xissiyotlari juda sekin paydo buladi.
SHulardan kelib chiqqan xolda, shaxsning mehnat qilish uslubini tanlash va
professional mahoratni o‘stirishda ayni shularga e’tibor berish kerak. Masalan,
ba’zilar xoleriklarga o‘xshash qiziqqon, tezkor bo‘lishadi. Uning mehnat
jarayonidagi ishini kuzatadigan bo‘lsak, faollik, ishni tez bajarishga layoqat ijobiy
bo‘lsa, uning sifati, chala tashlab ketish havfi, ba’zi tomonlariga yuzaki qarashi
kishini o‘ylantiradi. SHu nuqtai nazardan olib qaralganda, hayotda sof
temperament ham bo‘lmaydi va u yoki bu temperament tipi juda yaxshi ham emas.
har bir tipning o‘ziga xos nozik, kuchsiz tomonlari va shu bilan birga kuchli, ijobiy
tomonlari ham bo‘ladi.
Xarakter va shaxs.
Kundalik hayotimizda tilimizda “xarakter” so‘zi eng ko‘p
ishlatiladigan so‘zlardan. Uni biz doimo birovlarga baho bermoqchi bo‘lsak,
ishlatamiz. Bu so‘zning ma’nosini olimlar “bosilgan tamg‘a” deb ham izohlashadi.
Tamg‘alik alomatlari nimada ifodalanadi o‘zi?
Xarakter - shaxsdagi shunday psixologik, sub’ektiv munosabatlar majmuiki,
ular uning borliqqa, odamlarga, predmetli faoliyatga hamda o‘z-o‘ziga
munosabatini ifodalaydi. Demak, “munosabat” kategoriyasi xarakterni
tushuntirishda asosiy hisoblanadi. B.F. Lomovning ta’biricha, xarakter shaxs ichki
dunyosining asosini tashkil etadi va uni o‘rganish katta ahamiyatga ega.
23
Munosabatlarning xarakterdagi o‘rni xususida fikrlar ekan, V.S.Merlin ularning
mazmunida ikki komponentni ajaratadi:
a) emotsional - kognitiv - borliq muhitning turli tomonlarini shaxs qanday
emotsional xis qilishi va o‘zida shu olamning emotsional manzarasini yaratishi;
b) motivatsion - irodaviy - ma’lum harakatlar va xulqni amalga oshirishga
undovchi kuchlar. Demak, bizning munosabatlarimiz ma’lum ma’no va mazmun
kasb etgan munosabatlar bo‘lib, ularning har birida bizning xissiy kechinmalarimiz
aks etadi va xarakterimiz namoyon bo‘ladi.
Mashhur rus olimi, psixologiya fanining metodologiyasini yaratgan S.L.
Rubinshteyn shaxsning o‘ziga xosligi va xarakterologik tizimda uchta asosiy
tuzilmalarni ajratgan edi;
Munosabatlar va yo‘nalish shaxsdagi asosiy ko‘rinishlar sifatida - bu
shaxsning hayotdan nimani kutishi va nimani xohlashi.
Qobiliyatlar ana shu tilak-istaklarni amalga oshirish imkoniyati sifatida - bu
odamning nimalarga qodir ekanligi.
Xarakter imkoniyatlardan foydalanish, ularni kengaytirishga qaratilgan
turg‘un, barqaror tendensiyalar, ya’ni bu odamning k i m ekanligi.
Bu nuqtai nazardan qaraganda ham, xarakter shaxsning “tanasi”, borligi,
konstitutsiyasidir. Xarakterning boshqa individual psixologik xususiyatlardan farqi
shuki, bu xususiyatlar ancha o‘zgaruvchan va dinamik, orttirilgandir. SHuning
uchun ham maktabdagi ta’limdan oliy o‘quv yurtidagi ta’limga o‘tish faktining
o‘zi ham o‘spirinda ma’lum va muhim o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Umuman, konkret shaxs misolida olib qaraydigan bo‘lsak, har bir alohida
ob’ektlar, narsalar, xodisalarga mos tarzda xarakterning turli qirralari namoyon
bo‘lishining guvohi bo‘lishimiz mumkin. Masalan, uyda (katta o‘zbek oilasi
misolida oladigan bo‘lsak) katta yoshli ota-onalar oldida o‘ta bosiq, ko‘nuvchan,
har qanday buyurilgan ishni e’tirozsiz bajaradigan kishi, o‘z kasbdoshlari orasida
doimo o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lgan, gapga chechan, kerak bo‘lsa, qaysar, dadil
bo‘lishi, ko‘chada jamoatchilik joylarida beg‘am, loqayd, birov bilan ishi yo‘q
kishiday tuyulishi, o‘ziga nisbatan esa o‘ta talabchan, lekin egoist, o‘z-o‘ziga
bahosi yuqori bo‘lishi mumkin. Demak, xarakterning psixologik tizimini tahlil
qiladigan bo‘lsak, uning borliqdagi ob’ektlar va predmetli faoliyatga nisbatan
amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. SHuning uchun ham psixologiyada
xarakterning quyidagi tizimi e’tirof etiladi:
Mehnat faoliyatida namoyon bo‘ladigan xarakterologik xususiyatlar -
mehnatsevarlik, mehnatkashlik, tashabbuskorlik, ishga layoqat, ishga qobillik,
mas’uliyat, dangasalik, qo‘nimsizlik va boshqalar.
Insonlarga nisbatan bo‘lgan munosabatlarda namoyon bo‘ladigan
xarakterologik sifatlar - odoblilik, mehribonlik, takt, jonsaraklik, dilgirlik,
muloqatga kirishuvchanlik, altruizm, g‘amho‘rlik, rahm - shafqat va boshqalar.
24
O‘z-o‘ziga munosabatga aloqador xerekterologik sifatlar - kamtarlik,
kamsuqumlilik, mag‘rurlik, o‘ziga bino qo‘yish, o‘z o‘zini tanqid, ibo, sharmu -
hayo, manmansirash va boshqalar.
Narsalar va xodisalarga munosabatlarda namoyon bo‘ladigan xususiyatlar -
tartiblilik, oqillik, saronjom - sarishtalik, qo‘li ochiqlik, ziqnalik, tejamkorlik,
pokizalik va boshqalar.
Xarakter - tarixiy kategoriya hamdir. Buning ma’nosi shuki, har bir ijtimoiy -
iqtisodiy davr o‘z kishilarini, o‘z avlodini tarbiyalaydi va bu tafovut odamlardagi
xarakterologik xususiyatlarda o‘z aksini topadi. Masalan, o‘tgan asr o‘zbeklari, XX
asrning 50 - yillaridagi o‘zbeklar va mustaqillik yillarida yashayotgan o‘zbeklar
psixologiyasida farq avvalo ularning xarakterologik sifatlarida aks etadi.
Aminmizki, XX1 asrning yosh avlodlari yanada zukkoroq, irodaliroq, ma’rifatli va
ma’naviyatliroq bo‘ladi. Mamlakatimizda hozirgi kunda amalga oshirilayotgan
sa’y-harakatlar yangi asr avlodining ruhan va jismonan sog‘lom bo‘lishiga zamin
yaratmoqda.
Xarakter xususiyatlarining nimalarda namoyon bo‘lishi, ularning belgilari
masalasi ham amaliy jihatdan muhimdir.
Avvalo xarakter insonning hatti- harakatlari va amallarida namoyon bo‘ladi -
odamning ongli va maqsadga qaratilgan harakatlari uning kim ekanligidan darak
beradi.
Nutqining xususiyatlari (baland tovush bilan yoki sekin gapirishi, tez yoki
bosiqligi, emotsional boy yoki jonsiz) ham xarakterning yo‘nalishini belgilaydi.
Tashqi qiyofa - yuzining ochiq yoki tund ekanligi, ko‘zlarining samimiy yoki
johilligi, qadam bosishlari - tez yoki bosiq, mayda qadam yoki salobatli, turishi -
viqorli yoki kamtarona, bularning hammasi xarakterni tashqaridan kuzatib
o‘rganish belgilaridir.
|
