11.2. Elektron biznesini rivojlantirish strategiyasi
Global iqtisod va raqamli iqtisodiyotning mavjudligi tufayli,
qandaydir mamlakatning jahon trendlaridan ajralgan holda rivojlanishi
mumkin bo‘lmay qoldi. Elektron biznesda ham bu holat shunda
namoyon bo‘ladiki, agarda biror-bir mamlakatda biror-bir sohada mu-
vaffaqiyatga erishgan kompaniya paydo bo‘lsa, bu kompaniyaning
klonlari darhol boshqa mamlakatlarda ham paydo bo‘ladi. Chet el
kompaniyalari kloni sifatida hosil bo‘lgan kompniyalar juftliklariga
misol qilib quyidagialrni keltirishimiz mumkin: LaModa - ASOS,
KuriVIP – Gilt Group, Anywayanyday – expedia/Kayak, Game In-
sight – Zygna, Avito – Craigslist, Wikimart – eBay, Biglion – Groupon,
Ozon – Amazon. „Lider ortidan yurish“ strategiyasi vositasida
kompaniyalar yaratish va uni rivojlantirish Internet tarmog‘ida faoliyat
ko‘rsatadigan kompaniyalaruchun juda ham ommabop bo‘lib qoldi va
bu strategiya jahon bo‘ylab juda yaxshi tijoriy natijalarga olib
kelayapti. Masalan, Zalando deb nomlangan nemis oyoq-kiyim kom-
paniyasi va Rossiyaning Sapato kompaniyasi amerikaning Zappos
kompaniyasi nusxasidir. Groupon kompaniyasining klonlaridan biri
BuyWithMe.com Grouponning Xitoydagi nusxasi bo‘lib, unda ko‘pchilik
elementlar – nomlar, logotip va sayt dizayni aynan bir xil qilib ko‘chirib
olingan. Qonun nuqtai-nazridan bunday ishlarga qarshi turish juda
murakkab va katta sarf-harajat talab qiladi. Shuning uchun kompani-
yalar ko‘pchilik xollarda klonlarga unchalik e’tibor bermaydilar. Bosh-
qa tomondan qaraganda, agar kompaniya yangi bozorlarga chiqishni
rejalashtirsa, o‘sha mamlakatlardagi klonlarni uni barcha elementlari
bilan birgalikda (mijozlari, infratuzilmasi, ommaviyligi va injener-
texnik xodimlari bilan) sotib oladi va ortiqcha harajatlardan qutulgan
holgan yangi bozorlarni ham egallab oladi. Masalan, shu strategiyaga
amal qilgan xolda Groupon kompaniyasi dunyo bo‘ylab 20 dan ortiq
291
yangi bozorlarni o‘zlashtirib oldi. Alando.de deb nomlangan eBay ning
kloni esa 1999 yilda EBay ga $54 miilonga sotildi. Turli xil
mamlakatlarda yaratilgan klonlarni sotib olish biznesning boshqa davlat-
larga expansiysi strategiyalaridan biri bo‘lib qolishi ham mumkin,
chunki muvaffaqiyatli klon yaratish va uni yirik korporatsiyalarga sotish
katta foyda keltiradi. Raqobat va koopersyia orasidagi tanlov masalasini
eBay va Amazon misolida ko‘rib chiqishga harakat qilamiz (Stoun B. The
everything Store. Djeff Bezos va Amazon erasi. M: Azbuka Biznesa,
2014). 1994 yilda Djeff Bezos oldin kitoblar, so‘ngra esa B2B va B2C
bozorlarida mahsulot va xizmatlarning keng assortimentini taklif
etadigan Amazon internet kompaniyasiga asos soldi hamda bu kompani-
ya tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. 1998-99 yillarda esa uning juda
havfli raqobatchisi bo‘lgan eBay kompaniyasi rahbariyati bilan yuqori
darajadagi uchrashuv uyushtirildi va bu uchrashuvda ularning birgalikda
ish olib borishlarining turli variantlari muhokama qilindi. Muhokamalar
natijasida shunga kelishildiki, Amazonsaytida eBay ga tegishli bo‘lgan
ilovalar joylashtiriladi, eBay saytida ham Amazon ga tegishli omma-
bop kitoblar bo‘yicha ilovalar joylashtiriladi. Natijada ikki tomon mu-
tasaddilari ham raqobatlashish o‘rniga o‘zaro ancha foydali bo‘lgan keli-
shuvga erisha oldilar. Hozirgi davrda Internetda yangi va ommabop ra-
qamli tovarlar hamda hizmatlar yaratishning quyidagi asosiy strategiyalari
mavjud:
Prinsipial yangiliklar, mahsulotlar va hizmatlar yaratish – bu juda
ham tavakkalchiligi eng katta bo‘lgan strategiyadir, ammo u
muvaffaqiyatli o‘lgan taqdirda eng katta foyda ham keltiradi. Bunday
yangi tovar yoki hizmatni yaratuvchialar iste’molchilarni ham ulardan
foydalanishga o‘rgatishlari kerak bo‘ladi. Agarda iste’molchilar bu
mahsulotlardan foydalanishda biror bir manfaat topsalargina, ularni
keyinchalik ham ishlata beradilar.
Yangi mahsulot yoki hizmatlar liniyasini yaratish – misol
sifatida eski Netscape Navigator ishlatilib turilganida yangi mahsulot,
Microsoft kompaniyasi Internet explorer ni ishlab chiqdi – bu esa
absolyut yangilik emas, balki oldingisiga qo‘shimcha bo‘lgan yangi
mahsulot edi. Oldin mavjud bo‘lgan tovar liniyasini kengaytirish –
292
Bunga misol sifatida gazetalarning internet-versiyalarini va internetdagi
bank xizmatlarini keltirish mumkin. Mavjud bo‘lgan tovar yoki
hizmatlarni mukammallashtirish –masalan, Yahoo tizimi oldin qidiruv
ma’lumotnomasi bo‘lgan edi, hozirda esa hizmatlar portaliga aylangan.
Oldingiga nisbatan arzonroq bo‘lgan mahsulotlar yaratish va borlarini
imitatsiya qilish – misol sifatida ko‘plab internet-provayderlar tomonidan
kiritilgan internet to‘lovining oldindan belgilangan qiymatini keltirish
mumkin.
Agarda katta va muvaffaqiyatli kompaniyalarning tarixini o‘rga-
nib chiqsak, ularning oldinlar startaplar ko‘rinishida bo‘lganligini
varivojlanishning barcha bosqichlarini bosib o‘tganliklarini ko‘rishimiz
mumkin. Bu xolatlarni tahlil qilsak, ularning bir qancha o‘ziga hos
xususiyatlarini bilib olishimiz mumkin. Informatsion texnologiya bilan
bog‘liq mahsulotlarga kelsak, agar ularda patent bo‘lgan taqdirda
ham, istalgan raqamli mahsulotni bemalol nusxalab olishimiz mumkin va
bunga qarshi samarador kurash usullari xozirda mavjud emas. Shunga
qaramay, agar qandayidr raqamli mahsulot yoki yangilik yaratsangiz,
o‘z savdo markangizni registratsiya qilib olsangiz, foydadan holi
bo‘lmaydi - bu bilan tovar belgigizni nushalashdan himoya qilib ol-
gan bo‘lasiz. Elektron biznesda muvaffaqiyatga erishgan va erishma-
gan kompaniyalar amaliyotini tahlil qilinganida ularning boshqaruvida
yo‘l qo‘yilgan bir qancha xolatlarni bilib olish mumkin bo‘ladi:
Elektron biznesda uzoq muddat davomidagi muvaffaqiyatni inno-
vatsion yechimlar, yetarli miqdordagi investitsiyalar va kompaniyaning
uzoq muddat davomida o‘z faoliyatini bir tekis yurita olishi
ta’minlab beradi. Agarda kompaniya qandaydir sabablarga ko‘ra o‘sish
uchun imkoniyat topa olmasa, tashqi muhit o‘zgarishlariga dosh bera
olmay, muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Yuqori raqobatli bozorga chiqil-
ganida mijozlarni ushlab turish uchun juda kuchli reklama kom-
paniyasini tashkil eta olmaslik ham kompaniya ishining orqaga ketishi
va uning honavayron bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Kompaniya ishida
strategik yondoshuvning yo‘qligi ham muvaffaqiyatga erishishdagi katta
to‘siqlardan biri bo‘lishi mumkin.
293
Tovar va xizmatlarning sotuv kanallarini tanlashda xatoga yo‘l
qo‘yilganligi ham muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. O‘z tabi-
ati bo‘yicha elektron platformalarda sotilishda muvaffaqiyatni ta’minlab
bera olmaydigan mahsulotlar va hizmatlar bilan elektron savdoga chiqish
bunga bir misol bo‘la oladi. Gilt-Taste internet magazinining muvaffa-
qiyatsizlikka uchrashi ham oziq-ovqatlar bozorining on-layn biznesuchun
unchalik mos kelmasligi bilan tushuntirilgan. Chunki bir-biriga juda yaqin
bo‘lgan xududlarda ham iste’molchilarning didi, tanlovi va ovqatlanish
xususiyatlari bir-biridan ancha-muncha farq qiladi. Bu esa maqsadli
auditoriyani ancha toraytirib, o‘sish imkoniyatlarini kamaytiradi. Elektron
bozordagi aniq bir pozitsiyaning mavjud emasligi – kompaniya barcha
narsani va hoziroq qilishga urinishi, bunga albatta iste’molchlarning
ko‘pchiligi ham, xamkorlr ham tayyor bo‘lmaydilar. Mufaffaqiyatga
bo‘lgan ishonchni juda erta yo‘qotish va tushkunlikka tushish.
Infratuzilmani tashkil etishda xatolarga yo‘l qo‘yish – texnologik
platformaning hajmi kamchilligi, xosting hizmatlariga bog‘liqlik,
infratuzilma uchun to‘lovlarning kechitirilishi va bu bilan bog‘liq bo‘lgan
moliyaviy muammolar. Masalan, foydalanuvchilarning rasmlarini saq-
lash hizmatini taklif qiladigan everpix kompaniyasining muvaffaqiyatsiz-
likka uchrashi uning Amazon Web Services kompaniyasining xosting
bo‘yicha xizmatlari uchun o‘z vaqtida to‘lov qila olamaganligi
bo‘lgan. Chunki xuddi shu sababli kompaniya foydalanuvchilarning 400
million fotosini yo‘qotib qo‘ygan. Foydalanilayotgan informatsion
tizimlarning ishonchli emasligi - bunda gap texnik muammolar, shaxsiy
ma’lumotlarni yo‘qotish, firibgarlar xujumiga uchrash, xakerlar xujumi va
shunga o‘xshash sabablar xaqida ketadi. Katta kompaniyalarga hizmat
ko‘rsatish uchun B2B segmentini tanlash – kompaniya nima bilan
shug‘ullanishidan qat’i-nazar, agar u 70-80% foyda keltiradigan katta
kompaniyaga bog‘liq bolsa, qandaydir vaqtda katta mijozning o‘zi
xuddi shunday servisga ega bo‘lish haqida qaror qabul qilishi mum-
kin. Masalan, Aviation kompaniyasi General electric, Honeywell, Bo-
yeing va boshqa katta kompaniyalarga hizmat ko‘rsatishga yo‘naltiril-
gan edi. Lekin on-layn bozorda katta tarmoq kompaniyalari tomonidan
tashkil etilgan elektron savdo maydonlari paydo bo‘lganidan so‘ng,
294
kompaniya inqirozga uchradi. Chunki bu ishni aiakompaniyalarning
sadvo-sotiq ishlari bilan shug‘ullanishga mo‘ljallangan Ayerospan va
Trade Air elektron savdo maydonlari bajara boshladi. Kompaniya
asoschilari, direktorlar kengashi va yetakchi menejerlar orasida kelish-
movchiliklarning yuzaga chiqishi, kompaniya uchun muhim bo‘lgan eng
asosiy shaxslarning biznesni tark etishi, kompniyaning bir qancha
sabablarga ko‘ra bo‘laklarga ajrab ketishi va boshqalar. Faoliyat olib
borilayotgan bozorning aloxida hususiyatlari ham biznesning rivojla-
nishiga to‘siq bo‘lib qolishi mumkin. Masalan, firibgarlar va tovlama-
chilarning kopligi, logistikaning talab darajasida emasligi, malakali
kadrlarning yetishmasligi, injener-texnik xodimlar kamchilligi va
boshqalar. Barcha startaplarning boshlang‘ich g‘oyaning yuzaga kelishi
va tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan barcha bopsqich-
larida bir xildagi muammo va masalalar hal qilinadi: G‘oyalar bilan
qanday qilib ishlash lozim, Qanday qilib komandani tanlash mumkin,
O‘z g‘oyasini qanday qilib himoya qilinadi, Qanday qilib kompani-
yani moliyalashtirish mumkin, Bu ishni qilish muvaffaqiyatga olib
keladimi, Qachon investorga murojaat qilish kerak, Qanday qilib mah-
sulotni yaratish va uni mukammalashtirish mumkin, Bugungi kunda
qanday yangi turdagi mahsulot va hizmatlarini iste’molchilarga taklif
qilish mumkin? Bu masalalarni hal qilishda mahalliy va halqaro
raqamli elektron bozorni har tomonlama o‘rganishdan boshqa chora yo‘q
albatta. Bu esa internetdagi adabiyotlar, yangiliklar va manba’lar bilan
muttasil ishlashni, o‘rganishni hamda eng yangi mahsulot va xizmatlarni
bevosita sinab ko‘rishni talab qiladi. O‘z mahalliy bozoringizdagi
hozircha qondirilmagan talablarni har tomonlama o‘rganish ham biror bir
yangi innovatsion g‘oyaga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, innovat-
sion raqamli biznesning eng asosiy elementlari iste’molchilar uchun
qandaydir yangi mahsulot yoki xizmat turini yaratish, uning ahamiyatini
ko‘rsatish, usabilityning oliy darajasiga erishish, mijozga yo‘naltirlgan
yondoshuv va individual talablarni maksimal darajada qondirishdir.
| 