8
I BOB. “RAQAMLI IQTISODIYOT” FANIGA KIRSHI.
RAQAMLI IQTISODIYOT VA UNING ASOSIY TARKIBIY
QISMLARI
O‘quv maqsadi: raqamli iqtisodiyot tushunchasi, uning mazmunini
aniqlashga doir nazariy bilimlarni shakllantirish hamda iqtisodiyot
tarmoqlarini
raqamlashtirishning
ijobiy
va
salbiy
tomonlarini
aniqlashtirib olishdan iborat
Tayanch iboralar: raqamli iqtisodiyot, iqtisodiy o‘sish, raqamli
inqilob, elektron biznes
1.1. Raqamli iqtisodiyot tushunchasi va uning ahamiyati
Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot tushunchasi bir qator mamlakatlar-
ning iqtisodiy nazariyasi va amaliyotida paydo bo‘ldi. Bu raqamli
texnologiyalarning jadal rivojlanishi, axborot sohasida inqilob va iqtisodi-
yotning globallashuv jarayonlarini tezlashtirish bilan ajralib turdi. Ulardan
foydalanish samaradorligi ortib borayotgan bilimga aylantirildi va ijtimo-
iy-iqtisodiy aloqalar tobora kengayib bormoqda. Bozor subyektlarining
faoliyatida raqamli transformasiyalarning asosiy omili raqamli madani-
yatni rivojlantirishdan iborat. Jamiyatni ijtimoiy va iqtisodiy isloh qilish-
ning hozirgi bosqichida atrof-muhit jamiyatning institusional tuzilishiga
xos xususiyatlarini keltirib chiqarmoqda va bu asosda yangi tushunchalar
va yondashuvlarni shakllantirishga zarurat tug‘diradi.
Dunyoda raqamli iqtisodiyot atamasiga berilgan ko‘plab ta’riflar
ishlab chiqilgan, shu bilan birga ushbu atama bilan bog‘liq bir qanma
tushunchalar ham mavjud: “raqamli iqtisodiyot (digital economy)”, “elekt-
ron iqtisodiyot (e-economy)”, “internet-iqtisodiyot (internet economy)”,
“tarmoq iqtisodiyoti (network economy)”, “virtual iqtisodiyot (virtual
economy)”. Mohiyatan ularning barchasi sinonim hisoblanadi.
"Raqamli iqtisodiyot" atamasi ilmiy va ishbilarmon doiralarda paydo
bo‘lishi 1994 yilda nashr etilgan "Raqamli iqtisodiyot" kitobining muallifi
Don Tapskot bilan bog‘liqdir, shuningdek, 1995 yilda uni keng foydala-
9
nishga joriy qilgan Massachusets universiteti amerikalik olimi Nikolas
Negroponte.
25 yildan ko‘proq vaqt o‘tdi, lekin bu atamaning hali ham umumiy
qabul qilingan ta'rifi yo‘q. Bundan tashqari, ushbu ta'rifning ko‘plab
sinonimlari mavjud: Internet iqtisodiyoti, postindustrial iqtisodiyot, kreativ
iqtisodiyot va boshqalar. (AQShda - API iqtisodiyoti (inglizcha amaliy
dasturlash interfeysidan).
Ammo ko‘plab ta'riflarning mohiyati shundaki, raqamli iqtisodiyot-
bu raqamli texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot va elektron biznes va
elektron tijorat, ular ishlab chiqaradigan va sotadigan raqamli tovarlar va
xizmatlar bilan chambarchas bog‘liq.
Raqamli iqtisodiyotning mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishidagi
o‘rni va ahamiyatini yoritishda ko‘pgina iqtisodchilar o‘z fikr mulohaza-
larini bildirib kelmoqdalar. Xususan, rivojlanayotgan mamlakatlarda
raqamli iqtisodiyot omillariga asoslangan milliy raqamli strategiyani
shakllantirishning o‘ziga xos hususiyatlari va unda davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlash ahamiyati asoslab berilgan.
Kundius V., Rushiskaya O., Kot E. posvyashayut svoi nauchniye
trudi prioritetnim napravleniyam nauchnix issledovaniy texniki i texno-
logiy v selskom xozyaystve, organizasii i upravleniya agrobiznesom na
osnove sifrovizasii.
Po rezultatam issledovaniy nekotorix avtorov osnovniye osobennosti
osenki razvitiya sifrovoy ekonomiki predstavlyayut kak instrument uprav-
leniya prosessami sifrovoy transformasii na nasionalnom, regionalnom i
otraslevom urovnyax.
O‘zbekistonlik olimlar tomonidan ham raqamli iqtisodiyotning af-
zalliklari hamda mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishidagi ahamiyati yoritil-
gan. Xususan, N.Ismoilova tomonidan raqamli iqtisodiyotni rivojlanish
konsepsiyasi, uning ko‘lami, I.Xotamov tomonidan mamlakat iqtisodiy
xavfsizligini ta’minlashda raqamli iqtisodiyotning to‘tgan o‘rni, G.Abdu-
raxmonova, D.Rustamovlar tomonidan raqamli iqtisodiyotni rivojlanti-
rishda salohiyatli kadrlarni yetishtirish muammolariga to‘xtalib o‘tishgan.
Ushbu tadqiqot ishida raqamli iqtisodiyotning ijtimoiy va iqtisodiy
afvzalliklari hamda hukumatning RI rivojlantirishga qaratilgan tashab-
10
buslarini yoritib beradi. Ushbu tadqiqot O‘zbekistonda raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish imkoniyatlari va muammolari, shuningdek,
uning jamiyat va biznesga ta’siri bilan tanishtiradi. Ushbu natijalar qaror
qabul qiluvchilar va menejerlarga ushbu texnologiyaning qiymatini tahlil
qilishda va muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri strategiyani ishlab
chiqishda yordam berishi mumkin.
Raqamli iqtisodiyot – ularni tahlil qilish natijalaridan foydalanish va
katta hajmda qayta ishlash an’anaviy xo‘jalik yuritish shakllari bilan
taqqoslaganda har xil turdagi ishlab chiqarishlar, texnologiyalar, asbob-
uskunalar, tovarlar va xizmatlarni saqlash, sotish va yetkazib berish sama-
radorligini jiddiy ravishda oshirishga imkon beradigan raqamli ko‘rinish-
dagi ma’lumotlar asosiy ishlab chiqarish omili sanalgan xo‘jalik
faoliyatidir.
Bizning fikrimizcha, ushbu ta’rif juda to‘g‘ri, lekin foydalanish
uchun biroz noqulay. Bir tomondan, uzil-kesil ta’rifning yo‘qligi ko‘plab
xususiy va tor ixtisosli savollarni predmetli muhokama qilish uchun to‘siq
hisoblanmaydi. Lekin, boshqa tomondan, ushbu kitobdan maqsad –
raqamli iqtisodiyot fenomenini integral ko‘rishni shakllantirish ekanligi
sababli biz o‘z ta’riflarimizni taklif qilishga jazm etdik.
«Raqamli» iqtisodiyot bu – gibrid dunyo sharoitlarida mavjud
bo‘ladigan iqtisodiyotdir.
Ushbu ta’rif mutlaqo to‘g‘ri bo‘lib, mohiyatni aks ettiradi, lekin
kutilayotgan o‘zgarishlarni tushuntirmaydi va mos ravishda, amaliy
yuzaga o‘tganda undan foydalanish qiyin. Aynan shu sababli biz quyidagi
funksional ta’rifni ifodaladik:
Gibrid dunyo bu – real dunyoda virtual dunyo orqali barcha «hayotiy
ahamiyatga ega» harakatlarni amalga oshirish imkoniyati bilan ajralib
turadigan real va virtual dunyolar birlashuvi natijasidir. Bu jarayon uchun
axborot-kommunikasiya texnologiyalari (AKT) qiymatining pastligi, yu-
qori samaradorligi va raqamli infratuzilma ochiqligi zarur shartlar hisob-
lanadi.
Real va virtual dunyolarning birlashuvi natijasida yangi gibrid dunyo
hosil qilinib, unda biz uchun hozirgi kunda odatiy bo‘lgan qonun va
qoidalardan farq qiladigan boshqa qonun-qoidalar amal qiladi. Iqtisodiy
11
tizimlardan alohida bo‘ladigan «raqamli» iqtisodiyot mavjud emas (aynan
shu sababdan «raqamli» iqtisodiyot atamasini yozishda qo‘shtirnoqdan
foydalaniladi):
«Raqamli» (elektron) iqtisodiyot bu – axborot, jumladan, personal
axborotdan foydalanish hisobiga barcha qatnashchilarning ehtiyojlarini
maksimal darajada qondirish, uning o‘ziga xos xususiyati bo‘lgan
iqtisodiyotdir. Bu axborot-kommunikasiya va moliya texnologiyalarining
rivojlanganligi, shuningdek, birgalikda gibrid dunyoda barcha iqtisodiy
faoliyat subyektlari – tovarlar va xizmatlar yaratish, taqsimlash, ayirbosh-
lash va iste’mol qilish jarayoni obyektlari va subyektlarining to‘laqonli
o‘zaro aloqa qilish imkoniyatini ta’minlaydigan infratuzilma ochiqligi
tufayli o‘ringa ega bo‘lishi mumkin.
Hozirgi kunda servis biznesida barqarorlikka erishish ilgari misli
ko‘rilmagan darajada juda qiyin bo‘lib turibdi. Mustahkam raqobatli
ustunlikka erishish, eng yuqori cho‘qqiga chiqqach esa, u yerni ushlab
qolish oson emas. Xususan, amerika statistika ma’lumotlariga ko‘ra, 2000
yil Fortune 500 dan o‘rin olgan kompaniyalarning 52%i hozirgi kunga
kelib mavjud emas. Yana bir muhim ko‘rsatkich: Standard & Poor’s 500
ga kiradigan комpaniyalar o‘rtacha umr uzunligi 1960 yilda 60 yilni
tashkil qilgan bo‘lsa, 2020 yilga kelib 12 yilga qisqaradi.
Yetakchilik muddatining bunday besh karra qisqarishining sababi –
butun biznesning, jumladan, servis biznesining raqamli asoslarga o‘tishi
sanalib, biz hozirgi kunda bu hodisaning guvohi va qatnashchisi bo‘lib tu-
ribmiz. «Raqamli inqilob» (Digital Disruption) – tahlilchilar orasida ham,
kompaniyalar direktorlar kengashilarida ham dolzarb mavzu sanaladi.
Servis biznesi «default» raqamli biznesga aylanmoqda. Bir tomondan,
hech kim fotobiznesda bir paytlar plenkadan «raqam»ga sakrab o‘tish
vaqtini o‘tkazib yuborgan Kodak qismatini takrorlashni istamaydi. Boshqa
tomondan, Amazon, Uber, Airbnb va boshqalar raqamli inqilobdan qanday
qilib foydalanish – biznes yuritishning tamomila yangicha sxemalari
o‘ylab topish va amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatadi. Internet dastlab
onlayn-vitrina kabi, keyinroq esa onlayn-magazin rolida oflayn-biznesga
qo‘shimcha sifatida ko‘rib chiqilgan vaqtlar o‘tib ketdi. Hayot sahnasiga
yangi avlodlar – internetda tarmog‘ida «yashaydigan» yoshlar – chiqib
12
kelishi biznesni onlayn («raqamli») bo‘lishga, birinchi navbatda, default
majbur qiladi6.
Insoniyat global o‘zgarishlar davriga qadam qo‘ydi. Yaqin vaqtlarda
inson hayot faoliyatining asosiy sohalari – iqtisodiyot va boshqaruv, fan va
xavfsizlik yangicha shakl va mazmunga ega bo‘ladi. Inson o‘zgacha bo‘lib
qoladi, bu esa ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishiga olib keladi. Raqamli
texnologiyalarning hayotimizga kirib borishni davom ettirishi – kelajak
dunyosiga xos bo‘lgan xususiyatlardan biridir. Bu mikroelektronika,
axborot texnologiyalari va telekommunikasiyalar sohalaridagi taraqqiyot
bilan izohlanadi. Shunday qilib, raqamlashtirish – obyektiv, muqarrar
jarayon bo‘lib, uni to‘xtatishning iloji yo‘qdir.
Raqamlashtirish natijasida sodir bo‘ladigan eng jiddiy xavf-
xatarlardan biri o‘rta va past malakali ixtisosliklar orasida ommaviy ishsiz-
lik istiqboli hisoblanadi. O‘rta sinf vakillari keskin kamayib ketishi mum-
kin, chunki birinchi navbatda aynan shu ish o‘rinlari avtomatlashtiriladi va
robotlar bilan almashtiriladi. Faol, ma’lumotli, mehnatga layoqatli
aholining yetarli darajada yuqori turmush tarziga o‘rganib qolgan sezilarli
qismi «g‘arb turmush tarzida yo‘l chetiga chiqib qoladi». Biroq rakamli
dunyo shu qadar tezkorlik bilan shakllanadiki, boshqa malakaga ega bo‘l-
gan kadrlar taqchilligini kafolatlash mumkin bo‘ladi. Shu sababli hozircha
kim o‘zgarishlarga tayyor bo‘lsa, buning uchun unda hali vaqt bor.
2018 yil 3 iyulda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbe-
kiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo‘yicha chora-
tadbirlar to‘g‘risida»gi PQ-3832 son qaroriga ko‘ra raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish bo‘yicha eng muhim vazifalar belgilab berilgan.
Uzoq istiqbolda «raqamli» (elektron) iqtisodiyot og‘ir jismoniy meh-
natga mahkum odamlarning erkinlik haqida ko‘p asrlik orzularini ro‘yobga
chiqirishga qodir bo‘lgan vositaga aylanishi mumkin. Ijod, fan (ham
fundamental, ham amaliy) va san’at uchun keng imkoniyatlar ochiladi.
Ko‘pchilik uchun kutilmaganda intellektual jamiyatning «sovet» modeliga
6
Boroday V.A. Predposilki ustoychivogo razvitiya biznesa v turbulentnoy srede // V sbornike:
Regulirovaniye ekonomicheskoy deyatelnosti i delovaya sreda: problemi, perspektivi i resheniya
Sbornik nauchnix trudov po materialam II Mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferensii.
2017. S. 332-341.
13
talab paydo bo‘ladi.
Raqamli inqilob qaysidir tarmoqlar va mamlakatlarga ilgariroq va
kuchliroq, boshqalarga esa kechroq va kamroq daxl qilgan. Servis
xizmatlari, media va ko‘ngilocharliklar birinchi bo‘lib, ulardan keyin esa
telekommunikasiya kompaniyalari va banklar raqamlashtirishga mubtalo
bo‘ldi. Lekin tahlilchilarning umumiy fikrlari va kompaniyalar menejerlari
orasida o‘tkazilgan so‘rov natijalari bo‘yicha pirovardida raqamlashtirish u
yoki bu darajada hammamizga daxl qiladi.
Bugungi kunda biz har bir mohiyatni u yoki bu olamga mansub
sanagan holda identifikasiya qilishimiz mumkin, lekin ma’lum vaqt
o‘tgandan so‘ng ko‘pchilik obyektlar uchun bunday taqsimlashni amalga
oshira olmaymiz. Bunday misollar bugunning o‘zidayoq mavjud: IP-
kamera yoki tarmoqqa ulangan boshqa har qanday uzatgich – u qaysi
olamning bir qismi hisoblanadi? Shubhasizki, ular ikkala olam hodisala-
rining mohiyati sanaladi. Mobil telefon bugungi kunda ko‘plab ma’lumot-
larni: telefon raqamlari, tug‘ilgan kun haqida ma’lumot, fotosuratlar,
parollar va h.k.ni saqlaydi. Biz elektron qurilmaga usiz o‘zimizni yo‘qotib
qo‘yadigan va ishga layoqatsiz bo‘lib qoladigan xotiramiz funksionalining
bir qismini berdik. Biz hatto telefon bilan jismonan bog‘lanmagan
bo‘lsakda, funksional jihatdan biz o‘zimizni u bilan bir butun deb his
qilamiz. Real va virtual dunyolarning birlashib ketish jarayoni boshlanda
va uni to‘xtatishning imkoni yo‘q.
Raqamli o‘zgarish nima degani? Raqamli biznes bu – jismoniy va
raqamli dunyolarni birlashtiradigan yangi biznes-modellar paydo bo‘lishi,
– tushuntiradi tahlilchi kompaniya Gartne. MIT SloanScoolof Manage-
ment raqamli o‘zgarishni «korxonalar qiymati va unumdorligini tubdan
oshirish uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanish» sifatida ta’rif-
laydi.
Ijtimoiy tarmoqlar, smartfonlar bozori, internetga keng polosali ula-
nish, mashinali o‘qitish texnologiyalari va sun’iy intellektning «portlab»
o‘sishi kompaniyalar faoliyat yuritayotgan dunyoni o‘zgartirib yuboradi.
Ular yoki yangi «nisha»larni egallagan, yoki mavjud «nisha»larni
o‘zgartirgan holda o‘zgarishlarga moslashib olishi lozim. Shunday bo‘lib
chiqadiki, tashkilotlarni raqamli o‘zgartirish bu – yangi axborot
14
texnologiyalarining rivojlanishi va butun dunyo bo‘ylab faol tarqalishiga
javob hisoblanadi.
Raqamli o‘zgartirish turli darajalarga erishib, ular o‘rtasidagi farq
ikkita atama - «raqamli ko‘rinishga keltirish (osifrovka)» va «raqam-
lashtirish (sifrovizasiya)» o‘rtasidagi farq bilan bir xil ma’noga ega.
Raqamli ko‘rinishga keltirish bu – axborotni jismoniy vositalardan raqamli
vositalarga o‘tkazishdir. Raqamli ko‘rinishga keltirishga misollar –
elektron kitoblar, videokurslar, suratning raqamli nusxasini yaratish va h.k.
Bunda axborot strukturasining o‘zgarishi ro‘y bermaydi: u faqat elektron
shaklga ega bo‘ladi, xolos. Raqamli ko‘rinishga keltirish ko‘pincha mav-
jud biznes-modelni takomillashtirish va biznes-jarayonlarni optimallash-
tirish uchun foydalaniladi.
Raqamlashtirish bu – raqamli shaklda yangi mahsulot yaratishdir.
Masalan, multiplikasiyali dinamik o‘quv kursi yoki hujjatni sharhlashning
interaktiv tizimi – bu raqamlashtirishdir. Raqamlashtirish asosida yaratil-
gan mahsulotni uning sifati jiddiy yo‘qotmasdan turib jismoniy vositalarga
o‘tkazishning imkoni yo‘q, shu sababli raqamlashtirish, raqamli ko‘ri-
nishga keltirishdan farqli ravishda, biznesga sezilarli darajada keskin
rivojlanish va yangi raqobatli ustunliklar qo‘lga kiritishga imkon beradi.
Amalda raqamli o‘zgartirishning ikkita yo‘nalishi mavjud. Birinchi
yo‘nalish bu – mavjud biznes-jarayonlarda odamlar ishtirokini minimal-
lashtirish uchun ularni avtomatlashtirish va robotlashtirishdir. Ikkinchi
yo‘nalish – eksponensial tashkilot yaratish maqsadida olingan boshqaruv
tizimini masshtablashtirishdir. Eksponensial tashkilot deganda biz ularni
masshtablashtirish xuddi shu sohada ishlaydigan boshqa tashkilotlar bilan
taqqoslaganda kamida o‘n baravar yuqori bo‘lishini tushunamiz.
Sir emaski, kompaniyalarning mintaqaviy va xalqaro ekspansiyasi
ko‘pincha boshqaruv tizimini jahon darajasida nusxa ko‘paytirish qiyinligi
bilan to‘xtatib turiladi. Tez o‘sish muammolari ko‘pincha nusxa ko‘pay-
tirishda asosiy muammo hisoblanadi. Avtomatlashtirish hisobiga raqamli
o‘zgartirish boshqaruv tizimi va biznes-jarayonlarni standartlashtirishga,
demak, ularni jahon miqyosida tez rivojlantirishga imkon beradi.
Bunga misol qilib mintaqa ko‘lami, auditoriyalar hajmi va o‘qituv-
chilar soni bilan chegaralangan biznes-maktabdan milliy yoki xalqaro miq-
15
yosdagi biznes yaratishga mikon beradigan ta’lim jarayonini o‘zgartirishni
keltirib o‘tish mumkin. Ta’lim jarayonini raqamli ko‘rinishga keltirish
xarajatlarni minimallashtirish, bunda o‘quv kurslarini o‘qituvchi gapiradi-
gan tilni tushunadigan cheklanmagan auditoriya uchun ochiq qilishga
imkon beradi.
Eksponensial tashkilot yaratishning asosiy shartlaridan biri xizmat-
larni bir xillashtirish imkoniyati hisoblanadi, agar xizmat bir xillashtirilgan
bo‘lsa, ushbu xizmatlarni taqdim etishni boshqarish tizimi ham bir
xillashtirilishi va kelgusida avtomatlashtirilishi mumkin.
Raqamli o‘zgartirishda xarajatlar jiddiy qisqarishi mumkin bo‘lib, faol
sotuvlar tashkil qilishsiz eplashtirishga imkon berardi. Kompaniyani
virusli marketing va «sarafan» radiosi orqali ilgari surish mumkin bo‘lib,
bu narx bo‘yicha demping va xizmatlar buyurtma qilish uchun raqamli
interfeys hisobiga minimal xarajatlar blan biznesning «portlab» o‘sishini
ta’minlaydi.
Biznes-jarayonlarni o‘zgartirish. Biznes-jarayonni raqamli o‘zgarti-
rishning mazmuni vazifalarni jarayon ko‘rsatkichlari o‘rtasida uzatish
jarayonini avtomatlashtirishdan iborat bo‘lib, buni allaqchonlar BPMC
(Business Process Management Suite) sinfidagi tizimlar yordamida baja-
rish mumkin bo‘lgan.Raqamli o‘zgartirishning ikkinchi bosqichi alohida
operasiyalarni bajarishni avtomatlashtirish hisoblanadi. Masalan, mijoz-
ning ishonchliligini baholash, xuddi o‘quv kursi tinglovchilari orasida test
sinovi o‘tkazish kabi, avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Operasiyalarni
avtomatlashtirish uchun ko‘pincha matematik algoritmlar yoki hatto sun’iy
intellekt asosida mustaqil ravishda qaror qabul qiladigan «raqamli
robotlar» foydalaniladi.
| 