Nazorat va muhokama uchun savollar

158 
 
VI BOB. KRIPTOVALYUTALAR ELEKTRON TIJORAT 
BOZORINING RIVOJLANISHI 
 
O‘quv maqsadi: elektron tijoratda ICO dan foydalanish, elektron 
tijorat bozoriga investitsiyalarni jalb etish ahamiyati va kriptovalyutalar 
bozorini rivojlantirish istiqbollari to‘g‘risidagi nazariy bilimlarni 
shakllantirishdan iborat 
Tayanch iboralar: ICO (Initial Coin Offering – kriptovalyuta 
tangalarini birlamchi joylashtirish), token, investitsiya, kriptovalyuta 
birjasi, bitkoin, kriptovalyuta 
 
6.1. Elektron tijoratda ICO dan foydalanish 
Endi ICO (Initial Coin Offering – kriptovalyuta tangalarini birlamchi 
joylashtirish)) nimaligi haqida qisqacha ma’lumot berishga harakat 
qilamiz. Buni tushunish uchun attraksionlar parkini tasavvur qiling. 
Uning kirish qismida park emblemasi tushirilgan jetonni harid qilasiz
va turli ko‘ngilochar o‘yinlar va attraksionlar uchun u orqali to‘lovlar
qilasiz. Blokcheynlar bilan ishlovchi turli loyihalar (masalan, ma’lu-
motlarni saqlashga ixtisoslashganlar) ham xuddi ana shunday jetonlar
chiqaradilar. Ular tanga yoki token deb ataladi.Haridor ana shunday 
token harid qilib, uning yordamida loyihaning biror-birhizmati, aytaylik, 
ma’lumotlar bazasidagi o‘z saqlash joyi hajmini oshirish uchun to‘-
lovni amalga oshiradi. Agar bunday loyiha ommalashsa, tokenlarning
ham qiymati oshadi.
Blokcheyn-loyihalar tokenlar chiqarganda, ularni odamlar harid qila 
olishi uchun bozorga joylashtiradi. Bu tanga-tokenlarni birlamchi joy-
lashtirish —ICO - Initial Coin Offeringdir.ICO lar ichida eng taniqli
bo‘lganlardan biri GNOSIS deb nomlangan va u ishga tushurilgandan 
so‘ng 15 daqiqa ichida 12 million dollarga ekvivalent bo‘lgan mablag‘
yig‘ishga erishgan. Ammo bu paytda u o‘zining faqatgina 5% GNO 
tokenlarinigina chiqargan edi xolos. Bu degani, GNOSIS 300 million 
potentsiyal dollarga teng bo‘lgan tokenlar kapitalizatsiyasiga ega bo‘lgan
xolda,biror bir hayotchan tijoriy mahsulot ishlab chiqarmasdan turib,

159 
yaxshigina mablag‘ga ega bo‘lishidir. GNOSIS boyicha materiallarni
o‘rganish ICO ning tuzilishini, uning ishlashini, GNO tokenlarining
qanday faoliyat ko‘rsatishini va xaridor uchun foydasini tushunish
imkonini beradi. Gnosis Limitedkompaniyasining “Tokenlarni sotish
shartlari” deb nomlangan xujjatda uning xuquqiy tomonlari har qan-
day moliyaviy instrument kabi juda chuqur yoritilgan, ammo undagi
iqtisodiy tomonlar va murakkaliklar deyarli ko‘rib chiqilmagan. Moli-
yaviy injiniring sohasidagi mutahassislar uchun ham bunday chalkash 
masalalarni chuqur o‘rganib chiqish unchalik oson emas. Agarda tokenlar 
yangi kriptovalyutalarning tokenlari bo‘lmasalar, ICO da foydalanila-
digan tokenlarning kriptovalyutalar bilan hech qanday umumiy tomoni
yo‘q.
Kriptovalyuta – ommaviy blokcheynning ichki hisob birligi bo‘l-
sa, tokenlar – investorning kompaniya tomonidan pulga alishtiriladigan
raqamli aktividir. Kriptovalyutani mayning yordamida topadilar,
tokenlar emissiyasini esa uni chiqargan tashkilot amalga oshiradi.
Kriptovalyuta bilan tokenning asosiy farqi shundaki, tokenda
blokcheyn ham, hamyon ham yo‘q, lekin kriptovalyutada bularning 
ikkalasi ham bor. ICO biror bir loyihaga pul jalb qilish uchun chiqariladi
va sotiladi, pul to‘lab kontrakt funktsiyasini bajaruvchi tokenlar sotib
olgan insonlarga esa tokenlar o‘rniga nimadir berish taklif etiladi. 
Demak, investor kriptovalyuta yoki tokenlar evaziga kelajakda
nimanidir olish huquqiga ega bo‘ladi. Uning kelajakda nima olishi, 
startap loyihaning qanchalik muvaffaqiyatli chiqishiga bog‘liq bo‘ladi.
Deyarli barcha ICO lar bir xilda amalga oshiriladi:
- 
tashkilotchilar elektron hamyonning adresini bildiradilar va
ma’lum bir shartlar;
- 
asosida unga pul jo‘natishni taklif qiladilar. Mablag‘lar yig‘ilib 
bo‘linganidan;
- 
so‘ng, 
investorlarning 
elektron 
hamyonlariga 
raqamli 
aktsiyalarni jo‘natadilar.
Tokenlar xaridorlarning ICO ga jo‘natgan pullari miqdoriga pro-
portsional ravishda taqsimlanadilar. Masalan, agarda tizimda mavjud
bo‘lgan tokenlarning umimiy miqdorini 100% deb olsak, u xolda ular-

160 
ning haridorlar orasidagi taqsimlanishini quyidagicha qilib ko‘rsatishi-
miz mumkin. Ya’ni, tokenlarning 60% qismi ularni sotib olishni ista-
gan aktiv haridorlarga taqsimlanadi, tokenlarning taxminan 28% qismi
esa bu tizimda faol ish olib borayotgan ICO komandasi a’zolari
orasida tarqatiladi. Tokenlarni sotishda ishtirok etayotgan yuridik va
jismoniy shaxslar, ya’ni boshqacha qilib aytganda, distribyutorlarga
esa tokenlarning 10% qismi ajratiladi. Va nihoyat, tokenlarning
qolgan 2% qismi ICO jarayoniga u yoki bu ko‘rinishda ishtirok etgan
hamkorlarga hamda maslahatchilarga berilishi mumkin.Tokenlarni
birja orqali, ICO jarayonida yoki boshqa insonlardan sotib olish
mumkin. Ba’zi xollarda ICO saytida registratsiya qilinish talab
etilishi mumkin – shartlarga rozilik beriladi va tokenlar sotib olinadi.
Shundan so‘ng, tokenlar birjalarda turli narxlarda sotilishi mumkin, 
ammo hech qachon uning narxi ortadi deb ishnosh mumkin emas. Inves-
torlar o‘z tokenlarini birjalarga kiritishi va uni boshqa kriptoaktivlarga
yoki an’anaviy valyutalarga almashtirishlari ham mumkin. Albatta
token sotib olgan investor uni keyinchalik sotib foyda olishni yoki
ICO tashkil qilgan kompaniya hizmatlaridan foydalanib, nimalargadir 
erishishni rejalashtiradi. Tokenlarni sotish uni sotib olingan joyida
amalga oshirilishi yoki bunga qiziqqan haridorga sotilishi mumkin. Token-
larni muomalaga chiqarish uchun mo‘ljallangan mahsus platformalar
ham mavjud, masalan, ularning ichida eng ommaviylari - Ethereum, 
Waves, NEM, EOS va KickICO lardir. Ularning har birining ijobiy va
salbiy tomonlari mavjud. Masalan, Ethereum da eng katta auditoriya 
(foydalanuvchilar soni 5 million) bo‘lsa, Waves da tokenlarni juda tezkor-
lik bilan chiqariladi, KickICO da esa ICO tashkil etish va uni amalga 
oshirish uchun tayyor uskunalar mavjud. Shuning uchun yangi tokenlar 
paydo bo‘lishini ICO-chilar amalga oshiradigan platformalar orqali 
kuzatib turish ham mumkin. ICO larga qancha mablag‘ jalb etish
maqsadga muvofiq bo‘ladi degan savolga javob barcha turdagi yuqori 
tavakkalchilik darajasiga ega bo‘lgan investitsiyalarga bo‘lgan kabidir –
ya’ni, ICO ga o‘zingiz yo‘qotib qoyishdan qo‘rqmaydigan summani
investitsiya qilgan ma’quldir. Yuqoridagilarni diqqat bilan o‘qib chiq-
qanlarda kriptovalyutalarning yoki tokenlarning hammaga ma’lum va

161 
mashxur bo‘lgan moliyaviy piramidalarga o‘shab ketishini anglash
mumkin.
Eslatib o‘tamiz, moliyaviy piramidalarning asosiy maqsadi — uning 
yaratuvchisini yangi ishtirokchilar kiritgan mablag‘lar hisobidan
boyitishdir. Bunday piramidalarning aktivlari tashqi bozorda hech
kimga kerak emas, ular foydalanishda hech qanday afzalliklarda ega 
emas, hech qanday muammoni ham hal qilmaydilar. Kriptovalyutalar 
bilan bog‘liq holatda esa hammasi aksincha — ular moliyaviy bozorning 
katta muammosini hal qiladi, ularning aylanmasi qulay va ishtirokchilar
uchun manfaatli bo‘lib, bu ularni harid qilishga real talabni yuzaga
keltiradi.Biroq ertaga bozor texnologik jihatdan yanada mukammal va 
qulay nimanidir ixtiro qilsa, yirik o‘yinchilar va investorlar bitkoinga
bo‘lgan ishonchini yo‘qotishi mumkin. Bu esa kursning tushib ketishi
va kapitalning boshqa qulayroq vositaga o‘tib ketishiga olib kelishi
mumkin. Ammo hozirda bitkoinlar va boshqa kriptovalyutalarni mukam-
mallashtirish ustida dunyo bo‘ylab shunchalik ko‘p iqtidorli
programmistlar va matematiklar mehnat qilmoqdaki, navbatdagi keskin
texnologik o‘zgarish ehtimol mavjud texnologiyalar doirasida yuz 
berishi mumkin.Bitkoin va boshqa kriptovalyutalar qiymati oshishining 
asosiy sababi bozorga yirik o‘yinchilarning kirib kelishidadir. Investitsiya 
jamg‘armalari, xalqaro korporatsiyalar, milliarderlar va hatto ba’zi 
davlatlar ham bir qator valyuta va texnologik blokcheynlarni qo‘llab-
quvvatlashi va foydalanishni boshlashi haqida ma’lum qildi. Bu esa
investorlar va kriptovalyuta sohiblarida ishonch uyg‘otadi.Bitkoinni
murakkab, ammo, real moliyaviy aktiv deb atash mumkin. ICOesa
kriptovalyutalardan foydalangan xolda kompaniya tomonidan moliyaviy
mablag‘ yig‘ishning zamonaviy usulidir. Bu usul ko‘proq birjada 
qimmatli qog‘ozlarning joylashtirilishiga o‘xshab ketadi. Bitkoin va 
efiriumlarning egalari esa kompaniyadan token deb atalmish boshqa
turdagi kriptovalyutani oladilar. Tokenlarni esa ICO ga kirgan
kompaniya maxsulotlariga almashtirish mumkin bo‘ladi. Runa Capital 
venchur fondining mutaxassisi bildirishicha, 2016 yili jahonda jami 150 ta 
ICO tashkil qilinib, ulardagi raqamli valyuta miqdori 500 million dollarga 
yetgan. Uning fikricha, davlat organlari ICO va raqamli valyutalar bilan 

162 
bog‘liq kontraktlarni tekshirish mexanizmini haqida quyidagi saytdan 
ma’lumot olish mumkin
26
:
Misol sifatida ICO ga 2017 yilda jalb qilingan investitsiyalarni
quyidagi diagramma orqali namoyish etishimizmumkin (mln dollarlarda):
So‘ming emissiyasi jarayonida blokcheyn texnologiyasini qo‘llash
orqali milliy kriptovalyutani yaratish ham O’zbekiston iqtisodiyotini
rivojlantirishda muhim ahamiyatga molik bo‘lishi mumkin. Chunki
ushbu instrumentariy orqali O’zbekiston jahon kriptovalyutalar
bozoriga kirib olib, iqtisodiyot rivojlanishi uchun kerakli bo‘lgan
moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi mumkin. Shuni aytish mumkinki, 
2013 yil noyabridan boshlab, bitkoinning qiymati $1000 dan oshdi,
2017 bahoriga kelib esa bitta virtual bitkoin uchun $2500, kuziga
kelib esa $20000bera boshlashdi. Ammo boshqa kriptovalyutalar ham
o‘sishda davom etmoqda. Masalan, bir Ethereum 2017 yil yanvaridan
2017 yil iyunigacha 30 barobar o‘sdi va narxi $250 ga yetdi. Bu
o‘sish bir qancha faktorlarga bog‘liq. Masalan, 2017 yilda Yaponiya 
davlati xukumati bitkoinni to‘lov vositasi sifatida tan olishdi va hozirda bu 
mamlakat fuqarolari ushbu kriptovalyutada bank hisob raqamlari
ochishlari va undan foydalanishlari mumkin. Bitkoinning bu yetakchi
rivojlangan mamlakatda qonuniylashtirilishi investorlar orasida katta
qiziqish uyg‘otmoqda, albatta. Masalan, 2017 yil may oyida ishga
tushgan yapon kriptovalyuta birjasi Z.com talabgorlarning xaddan
tashqari ko‘pligidan ishini vaqtincha to‘xtatib turishga majbur bo‘ldi. 
Kriptovalyutalar narxining tezlik bilan oshib ketishi blokcheyn-
ekotizimlarining rivojlanishi bilan ham bog‘liqdir. Xususan, ICO
mexanizmi (blokcheyndagi kraudfunding) tizimlari borgan sari omma-
lashib bormoqda. Startap kompaniyalar keyinchalik rivojlanish maqsad-
larida o‘zlarining shaxsiy kriptovalyutalarini ham chiqarishlari mumkin. 
Investorlar esa bu kriptovalyutalarni sotib olib, startap muvaffaqiyatli 
bo‘lgan taqdirda yaxshigina foyda olishlari mumkin. Xozirgi kunlarda juda 
ko‘p ICO lar tashkil etilmoqda va ular tomonidan jalb etilgan moliyaviy 
resurslar miqdori boyicha yangidan-yangi rekordlar qoyilmoqda. Masa-
26
http://www.rbc.ru/finances/19/07/2017/596ecfc19a7947d191a18dc3?from=newsfeed

163 
lan, Mozilla brauzerining avvalgi bosh direktori Brendan tomonidan
tashkil etilgan Brave startapi ICO vositasida 30 sekund davomida $35
mln mablag‘ yig‘a oldi. Nega bizning vatanimizda bunday 
texnologiyalarga qiziqish unchalik katta emas? Chunki, birinchidan, 
bizdagi bank-moliya mutaxassislari yangi texnologiyalarga juda 
extiyotkorlik bilan munosabatda bo‘ladilar, ikkinchidan, ular tekshrilgan
va uzoq muddat qo‘llanilgan texnologiyalardan foydalanishni afzal
ko‘radilar va uchinchdan, bank-moliya sohasidagi mutaxassislarning
amaliy va nazariy tayyorgarligi raqamli texnologiyalar nuqtai-nazaridan
yetarli darajada emas. Ammo Kipr, Yaponiya, Rossiya, Xitoy, Singa-
pur, Germaniya, Kanada va AQSh davlarlari asta-sekin raqamli
elektron valuytalara o‘tishni rejalashtirishmoqda. Masalan, 2016 yiling
boshida Xitoy Xalq banki kriptovalyutaga o‘tish rejasini e’lon qildi
va xozirgi kunlarda naqd pullarni asta sekin blokcheynlarga o‘tkazish 
uchun kerakli bo‘lgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xitoy
mamlakati fuqarolari uchun bu ish hech qanday noqulaylik tug‘di-
rmaydi, chunki bu tizimdan foydalanish xozirgi paytda foydalaniladi-
gan WeChat yoki Alipay tizimlaridan unchalik farq qilmaydi. Ammo bu
o‘zgarish biznes uchun katta ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki bunda 
oradagi vositachilar yo‘qoladi.
Uzbek milliy valyutasi – so‘mni ham blokcheynga o‘tkazish
davlatga bir qancha muammolarni hal qilish imkonini berar edi. Shu 
jumladan:
- Joriy bank operatsiyalarining shaffofligini oshirish;
- Davlat sektori samaradorligini oshirish;
- Ikkilamchi va yashirin bank sektorini yo‘q qilish;
- Davlat apparatidagi byurokratiyani yengish;
- Soliqlar to‘lash jarayonini mukammallashtirish orqali, soliq
to‘lamaslik;
xolatlariga qarshi samarador kurashish;
- Elektron tijoratning rivojlanishiga yangiimkoniyatlar berish;
- Halqaro valyuta-kredit resurslarini O’zbekiston iqtisodiyotiga
keng jalb qilish;

164 
- Moliya-kredit muassasalarining ishini yanada takomillashtirish va 
boshqalar.
Bunday xatti-harakatlarning muvaffaqiyatli ravishda rivojlanishi
uchun mamlakatimizda to‘rt xildagi yo‘nalish taklif etish mumkin:
- Birinchi stsenariyda bit so‘m muomalaga chiqarilishi mumkin.
O’zbek milliy valyutasini blokcheynga va raqamli formatga o‘tkazish unga 
bir qancha afzalliklar berishi mumkin, ammo bu holda bir qancha
muammolarni qonunchilik asosida to‘g‘ri hal qilishga to‘g‘ri keladi.
Masalan, ushbu blokcheynni kim boshqaradi va unga davlat maqomi
beriladimi yoki u korporativ maqomga ega bo‘ladimi? Bit so‘m ichki va 
tashki bozorda qanday ishlatiladi va kim tomonidan nazorat qilinadi? - 
degan savollarga ham konkret javoblar topish lozim bo‘ladi.
- Ikkinchi yo‘nalishda O’zbekistonda davlat blokcheyn tizimi tashkil 
qilinadi va u o‘zida turli moliyaviy institutlarning funktsiyalarini qam-
rab oladi. Bunday institutlar jumlasiga banklar, depozitariylar, pensiya
fondlari, soliq idoralari va boshqalarni kiritish mumkin. Bu amal soliq
to‘lash va mablag‘larni fondlarga o‘tkazish ishlarini avtomatlashtirish 
imkonini beradi;
- Uchinchi imkoniyat esa kriptovalyutani alohida tashkilotlarda
yoki hududlarda hayotga tadbiq qilinadi va bu sohada yetarlri tajriba 
to‘planganidan so‘ng, bu ish respublika miqyosida amalga oshiriladi 
(masalan, O’zbekiston Respublikasidagi ochiq iqtisodiy xududlarda yoki 
chet ellik mutaxassislar yordamida innovatsion korxonalarda);
- Oxirgi, to‘rtinchi imkoniyat esa Rossiydagidek Markaziy bank
tomonidan raqamli kriptovalyutalar bilan ishlashni amalga oshiradigan
pilot loyihani ishga tushirishdir (mastercheyn loyihasi). Ushbu plar-
forma bozor ishtirokchilarining elektron usulda o‘zaro ma’lumot alma-
shinishi va blokchenlarda identifikatsiya qilinishiuchun mo‘ljallangan-
dir. Bu tizim asta sekin, kritpotajriba oshib borgan sari bir qancha
davlat interaktiv hizmatlarining ham blokcheynga o‘tkazilishini ta’min-
lashi mumkin.
Respublikamizda kriptovalyuta boyicha malakali mutaxassislar-
ning juda kamligi va bu sohadagi tajriba ozligini hisobga olgan
tarzda bu yo‘nalishda malakali mutaxassislar tayyorlashni ham amalga

165 
oshirish zamona talabi bo‘lib qolmoqda. Lekin blokchen texnologiya-
larni hayotga tadbiq qilish va o‘zbek kriptovalyutasini chiqarich inno-
vasion g‘oyasini qadam ba qadam amalga oshirish hozirdanoq boshlab
yo‘lga qoyilishi kerak bo‘lgan hayot taqozosidir. Chunki dunyodagi
ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlar o‘zlarining milliy yoki korporativ 
kriptovalyuta loyihalarini amalga oshimoqdalar va ular keyinchalik barcha 
raqamli kriptopullarga egalik qilib, boshqa mamlakatlarni bu jarayondan 
siqib chiqarishga harakat qiladilar. Davlatning monetar siyosatidagi eng 
muhim amallardan biri pul emissiyasini nazorat qilish bo‘lgani uchun, 
kriptovalyutadan voz kechish kelajakda mamlakatdagi moliya-kredit
tizimini va uning jahon moliya kredit tizimi bilan aloqalarini sezilarli 
ravishdaizdan chiqishiga olib kelishi mumkin. 

Download 7.29 Mb.