10
rivojlanish tamoyilini joriy etdi. Arastu organizmning tabiatdan olgan
qobiliyatlarni faqat o’zining xususiy faolligi orqali ruyobga chiqarishga asoslangan
holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to’g’risidagi nazariyani ilgari surdi.
Psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelish bosqichlari quyidagi jadvalda o’z
aksini topgan.
Geraklit,
Demokrit, Aflotun, Arastularning ta'limotlari keyingi asrlarda
psixologik g’oyalarni rivojlanishida tayanch nuqta bo’lib hisoblanadi.
Mazkur davrlarda Sharqda ham ilk psixologik qarashlar yuzaga keldi.
Sharqda
psixologik
qarashlarning
paydo
bo’lishida
buyuk
Sharq
mutafakkirlarining roli katta bo’lgan. Ular orasida Al-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug’bek kabilar o’zlarining inson
psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir boy fikrlar va qarashlarini meros
sifatida qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa
Abu Ali ibn Sinoning mantiq,
metafizika,
tabiiy fanlar, ayniqsa, tibbiyot haqidagi fikrlari o’sha davr ilmiy
taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. U maxsus psixologik muammolar bilan
shug’ullangan olimlardan biridir. Uning ruh, asab tizimi haqidagi qarashlari katta
ahamiyatga ega. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning temperament xususiyatlariga
qarab yondashish zarurligi haqidagi fikrlari ming yildan so’ng ham zamonaviy
psixologiyada o’z qimmatini yo’qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda birinchi
bo’lib psixoterapevtik usullarni qo’llab ko’rgan olimlardan biridir.
Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hayotning barcha ko’rinishlariga emas,
faqat hozir biz psixika deb atalgan darajaga nisbatan qo’llana boshlandi.
Psixika
kategoriyasining negizida idrok va tafakkurdan tashqari ong tushunchasi yuzaga
keldi, buning natijasida ixtiyoriy harakatlar va ularni nazorat qilish imkoniyati
tug’ildi. Masalan,
Galen (eramizdan oldingi II asr) fiziologiya va tibbiyot
yutuqlarini
umumlashtirib,
psixikaning
fiziologik
asoslari
to’g’risidagi
2 bosqich
3 bosqich
Psixologiya hulq-atvor
haqidagi fan
Psixologiya
ong haqidagi
fan sifatida
1bosqich
Psixologiya jon haqidagi
fan
4 bosqich
Psixologiya, psixikaning
mexanizmlari, qonuniyatlari
va faktlarini o’rganuvchi
fan sifatida
Dunyoga materialistic nuqtai-nazardan qarash
shakllangan. Rossiya psixologiyasining
asosida aks ettirish nazariyasi asosiy
qonuniyat sifatida ko’rsatiladi.
XIX asrdan boshlanadi.
Psixologiyaning vazifasi
ko’rgan narsalarni bevosita kuzatish , aniqrog’i
inson
hulq-atvorini
faoliyatini
reaktsiyasini
kuzatish deb hisoblangan. Bunda motivlarning
o’rni hisobga olinmagan.
XVII asrda tabiiy fanlar rivojlanishi bilan
boshlanadi. Fikrlash, xoxlash, his qilish,
qobiliyatini ong deb atashgan. O’z-o’ini
kuzatish asosiy metod hisoblangan.
Bu yo’nalish psixologiyada bundan 2500 yil
oldin paydo bo’lgan. Inson hayotidagi barcha
narsalar tushunchalarni, tushunarsiz hodisalarni
jon ruh bilan tushuntirishga harakat qilganlar.
11
tasavvurlarini yanada boyitdi. Uning ilgari surgan g’oyalari "ong" tushunchasi
talqiniga muayyan darajada yaqinlashadi.
XVII asr biologiya va psixologiya fanlari uchun muhim davr bo’lib
hisoblanadi. Jumladan fransiya olimi
Dekart (1596-1650)
tomonidan xulq-
atvorning reflektor (g’ayriixtiyoriy) tabiatga ega ekanligini kashf etilishi,
yurakdagi mushaklarning ishlashi (faoliyati) qon aylanishning ichki mexanizmi
bilan boshqarilayotganligini tushuntirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
refleks (lotincha reflexus aks ettirish) organizmning tashqi ta'sirga qonuniy
ravishdagi javob reaksiyasi sifatida talqin qilinib, asab-mushak faoliyatini ob'ektiv
tarzda bilish vositasiga aylandi. Sezgi, assotsiatsiya, ehtiros yuzaga kelishini
izohlashga imkon yaratildi.
Psixologiya fanining ilmiy asosga qurilishida ingliz olimi
Gobbs (1588-
1679)
ruhni mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib,
uning qonuniyatlari psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini ta'kidladi. Uning
negizida - epifenomalizm (yunoncha eri - o’ta, rhainominon –g’ayritabiiy hodisa)
vujudga keldi, ya'ni psixologiya tanadagi jarayon-larning soyasi singari ruy
beradigan ruhiy hodisalar to’g’risidagi ta'limotga aylandi.
Niderlandiyalik olim
Spinoza (1632-1677) ongni katta ko’lamga ega
materiyadan sira qolishmaydigan voqelik, ya'ni yaqqol narsa deb, tushuntirdi. U
