5-Ma’ruza. Avtomobil yo’li rejasini loyihalash jarayonini
avtomatlashtirish
29
6-Ma’ruza. Yo’l tushamasini loyihalash jarayonini
avtomatlashtirish
41
7-Ma’ruza. Yo’l bo’ylama kesimini loyihalash jarayonini
avtomatlashtirish
43
8-Ma’ruza. Yo’l poyini loyihalash jarayonini avtomatlashtirish
46
9-Ma’ruza. Avtomobil yo’llarini avtomatlashgan loyihalashda
loyiha echimlarini baholash
46
4
1-MA’RUZA
Mavzu – Loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish asoslari fanining
maqsad va vazifalari
Reja
1. Loyihalash va loyiha.
2. Yo’l inshootlarini loyihalash bosqichlari.
3. Avtomobil yo’llarini loyihalashda zamonaviy informatsion
texnologiyalarni qo’llashning ahamiyati.
4. Loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish asoslari fanining
asosiy vazifalari.
5. O’zbekiston Respublikasida loyihalash jarayonlarini
avtomatlashtirish bo’yicha olib borilayotgan ishlar va tajribalar.
Tayanch so’zlari: Loyiha, avtomatlashgan loyihalash, dasturlar, zamonaviy
texnologiyalar.
Loyiha –yo’l va uning inshootlarini qurish va keyinchalik ularni saqlash uchun
zarur bo’lgan hujjatlar komplekti (tushuntirish xati, chizmalar, smeta va b.).
Ilg’or zamonaviy kontseptsiyalar loyihalashga tizimli, yakdil yondashishni
talab qiladi. Yakdil, tizimli yondashish ma’lum bir bosqichlar orqali ta’minlanadi.
Har bir bosqich loyihachilar oldiga ma’lum bir maqsad va vazifalarni quyadi.
Avtomobil yo’llari loyihalari ikki bosqichda ishlab chiqiladi (loyiha oldi va
loyiha).
Loyiha oldi bosqichi:
• yo’llarni rivojlanish dasturi (YRD),
• investitsiyalarniasoslash (IA).
Loyiha bosqichi:
• Muhandis loyiha (ML),
• ishchi hujjatlar (IH).
Loyiha oldi bosqichida yo’llarni rivojlantirish dasturi maqsadi yo’l va yo’l
inshootlarini butunlay qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash bo’yicha ishlar
ketma-ketligini va iqtisodiy jihatda maqsadli ekanligini aniqlash hisoblanadi.
Yo’llarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqishda kartografik materiallardan,
diagnostika natijalaridan, loyiha va qidiruv ma’lumotlaridan, tadqiqot, statistik va
boshqa materiallardan foydalaniladi.
Investitsiyalarni asoslash. Ushbu bosqichning maqsadi yo’llarni qurish yoki
rekonstruktsiya qilishga investitsiyalarni kiritishning iqtisodiy, ijtimoiy va tijorat
maqsadlarini texnik imkoniyatlari tug’risidagi echimlarni asoslash hisoblanadi.
Loyihalashning bu bosqichida yo’lning texnik parametrlari va uning
inshootlarini joylashish o’rni asoslanadi.
Investitsiyalarni asoslash kartografik materiallar yoki oldin bajarilgan dala
loyiha-qidiruv ishlari asosida ishlab chiqiladi.
Loyiha hujjatlari LH - bu tushuntirish xati va hujjatlar tuplamidan iborat bo’lib,
quyidagilardan tashkil topadi:
5
1. Tuman transport tarmog’i bog’lanish xarita-sxemasi, yuklanganlik yig’ma
qaydnomasi, yuk aylanishi, harakat jadalligi, asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar
jadvali.
2. Yo’l rejasi, qisqartirilgan bo’ylama kesim va namunaviy kundalang
kesimlar.
3. Yo’l to’shamasi qabul qilingan varianti chizmasi.
4. Ko’priklar va yo’lo’tkazgichlar, asosiy kesishmalar, tutashmalar va transport
tugunlari, avtobus bekatlari, dam olish maydonchalari, yirik kommunikatsiyalarni
qayta qurish, bino va inshootlarni bo’zish va kuchirish qaydnomalari.
5. Trassa variantlarini solishtirish sxemalari.
6. Vaqtincha band qilinadigan er uchastkalari sxemasi.
Loyiha bosqichida muhandislik loyihasi. Avtomobil yo’llarini qurish,
rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash muhandislik loyihalari (ML) vazifalari
quyidagilar hisoblanadi:
1. Oldingi bosqichlarda maqullangan rivojlanish strategiyalari uchun optimal
texnik echimlar tanlash.
2. Ish hajmlarini va zaruriy investitsiyalarni aniqlash.
3. Pudrat savdolarini tashkil qilish uchun hujjatlar tayyorlash.
4. Muhandis-geodezik, muhandis-geologik, muhandis-gidrometeorologik va
muhandis-ekologik qidirishlar mavjud me’yoriy hujjatlar asosida bajariladi.
Muhandislik loyihasi quyidagilar iborat:
1. Faqat ML ekspertizasi va buyurtmachi uchun belgilangan texnik echimlarni
asoslash materiallari.
2. Er uchastkalarini olish imkoniyatlarini asoslash.
3. Konkurs hujjatlari.
Ishchi hujjatlar . Ishchi hujjatlar (IH) muhandislik loyihasida mavjud me’yoriy
hujjatlar asosida qabul qilingan texnik echimlarni aniqlashtirish uchun ishlab
chiqiladi. Uning tarkibi buyurtmachining loyihalashga topshirig’i asosida
aniqlashtirilishi mumkin. Murakkab bo’lmagan ob’ektlar uchun ishchi hujjatlarni
muhandislik loyihasi tarkibiga kiritishga ruxsat etiladi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgach, barcha sohalarda keskin
rivojlanib bormoqda. Ishlab chiqarish tarmoqlari ilmiy-texnik jihatdan taraqqiy etib
bormoqda. Respublikamizga xorijiy texnika va texnologiyalar kirib kelib, xalq
xo’jaligining barcha soxalarida avtomatlashtirish tizimlari joriy etila boshlandi.
Hayotimizni elektron hisoblash mashinalarisiz tassavur etib bo’lmay qoldi. XX
asrning oxiri XXI asrning boshiga kelib, kompyuterlar keskin rivojlanib kundalik
hayotimizda mo’him o’rin egalladi. XXI asr-kompyuterlar asri, ya’ni axborot va
axborot texnologiyalari asri deb e’tirof etilmoqda.
Boshqa soxalar kabi yo’l xo’jaligi soxasida ham rivojlanish kuzatila boshlandi.
Respublikada avtomobil transportiga bo’lgan talab keskin oshib borishi bilan
yo’llarda harakatlanayotgan avtomobillar sonining keskin ko’payishi kuzatilmoqda.
Bugungi kunda zamonaviy avtomobil yo’llarini loyihalash va qurish dolzarb
masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqilayotgan yo’l
loyihalari sifatini oshirish va qurilish smeta bahosini kamaytirish davr talabi
hisoblanadi.
6
Sanoat va qishloq xo’jaligining har xil sohalarida transportga bo’lgan talabdan
kelib chiqib, loyiha echimlarida harakatning tejamligini, xavfsizligini va
komfortabelligini
ta’minlash zarurati tug’iladi, bu esa, loyiha ishlarini
takomillashtirishni talab qiladi. Bu va bunga o’xshash masalalarni echimini topish va
loyiha echimi sifatini oshirishning birdan bir yo’li bu - elektron hisoblash
mashinalarini
(axborot
texnologiyalarini)
qo’llash,
loyiha
echimlarini
optimallashtirishda matematik usullardan keng foydalanishdir.
Avtomobil yo’llarini loyihalashda ba’zi bir muhim sanalgan kompleks
talablarni hisobga olish zarur: hududning iqtisodiy va ijtimoiy talablaridan kelib
chiqib optimal transport xizmatini ta’minlash; avtomobil transporti ishi
samaradorligini ta’minlash, harakat xavfsizligi va qulayligini ta’minlash; yo’llarni
qurish va ekspluatatsiya qilishda moliyaviy va material resurslarni iqtisod qilish.
Ushbu talablarga javob beradigan loyiha echimlarini qidirish yuqori malakali
loyihachi muhandislardan katta mehnat sarfini talab qiladigan murakkab vazifa
hisoblanadi.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, avtomobil yo’llarini loyihalashda axborot
texnologiyalarini qo’llash, loyiha tashkilotlarida xodimlar ish unumdorligini oshirish
bilan bir qatorda loyiha echimlarini sifatini yaxshilash imkonini beradi. Bu esa
qo’yidagilar hisobiga amalga oshiriladi:
-yo’llarni loyihalashdagi og’ir va bir xil turdagi hisoblash ishlarini
avtomatlashtirish, masalan: bo’ylama kesimni loyihalashda loyiha chizig’ini
o’tkazish va loyiha belgilarini hisoblash, mustahkamlash va er ishlari hajmini
hisoblash, gidrologik hisoblashlar, suv o’tkazuvchi quvurlar tuynugi o’lchamini va
ularni qurish ishlari hajmini aniqlash;
-loyiha echimlarini optimallashtirishda matematik uslullarni qo’llash;
-ko’pgina raqobatbardosh variantlarni ishlab chiqish va ularni texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlari bo’yicha baholash;
-«Qo’lda» loyihalash uslubida o’zining murakkabligiga ko’ra foydalanish
imkoni bo’lmagan, ya’ni hisoblashning eng aniq uslublarini qo’llash.
Keyingi
yillarda Respublikamizda
avtomobil
yo’llarini loyihalashda
avtomatlashtirishning takomillashgan uslublarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq
etish ishlari jadal sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Ayniqsa birlamchi ma’lumotlarni
to’plash, topografik xaritalarda yo’l o’qini o’tkazish va kompyuter texnologiyalarida
ba’zi bir inshootlarni loyihalash, chizma-grafik ishlarni avtomatlashtirish ishlari
ko’proq rivojlandi. Hozirgi vaqtda texnika va texnologiyalar rivojlangan asrga kelib,
loyihalash ishlari 90-95 % avtomatlashgan usulda amalga oshirilmoqda.
Loyiha echimlarini sifatini va asoslanganligini oshirish bilan birga loyiha
ishlari muddatini qisqartirish va mehnat sarfini kamaytirishning birdan bir yo’li – bu
zamonaviy avtomatlashgan loyihalash tizimlaridan foydalanish va ularni loyiha
jarayonida qo’llashdir.
Kibernetika fan tashkil topgan davrlarda (XX asr 50-yillari), axborot
deyilganda odatta, ma’lumotlarni tushunib kelingan. Informatikaning fan bo’lib
yuzaga kelishi bilan ommaviy kommunikatsiya vositalarining jadal rivojlanish
sharoiti paydo bo’lib, uzatilayotgan axborotlarni o’lchash zarurati yuzaga kela
boshladi. Axborotlarni insonni ma’lumot olishining vositasi deb qarala boshlandi.
7
XX asr 70-yillariga kelib, personal kompyuterlarni paydo bo’lishi ishlab
chiqarishda yangi bosqichni, ya’ni axborotlarni qayta ishlash va ularni istemol qilish
ishlari boshlandi. 17 asrning boshida murakkab hisoblash ishlariga zarurat yuzaga
keldi va buning uchun katta hajmdagi hisoblashlarni yuqori aniqlikda bajarishga
hisoblash qurilmalariga extiyoj sezila boshlandi. 1642 yili frantsuz matematigi Paskal
birinchi mexanik hisoblash mashinasini – “Paskalina” ni yaratdti. 1830 yili ingliz
olimi Bebidj birinchi programmalashtirilgan hisoblash mashinasi g’oyasini taklif
qildi. Perfokarta g’oyasini birinchi bo’lib Xollerit ishlab chiqdi. U aholi sonini
xisoblash natijalarini qayta ishlash uchun mashina yaratdi. U o’zining mashinasida
birinchi bo’lib elektrdan foydalandi. 1930 yilda amerikalik olim Bush differentsial
analizatorni–dunyodagi birinchi kompyuterni ixtiro qildi.
Hisoblash texnikalarining rivojlanishiga ikkinchi jaxon urushi katta turtki
berdi. Harbiylarga kompqyuter zarur bo’lib qoldi va Mark-1 dunyodagi birinchi
raqamli kompqyuterni 1944 yilda professor Aykne ixtiro qildi. Ushbu
kompqyuterning o’lchamlari 15 X 2,5 m., bo’lib o’nda 750000 detallar ishlatildi.
1946 yilda AQSH harbiylari burtmasiga ko’ra bir gurux olimlar tomonidan
birinchi elektron kompqyuter “Eniak” yaratildi. Tezligi 5000 qo’shish jarayonini va
300 ko’paytirish jarayonini 1 sekunda bajara oladi. O’lchami 30 m. uzunlikda - 85
m3 hajmda, og’irligi - 30 tonna. 18000 el. Lamp ishlatilgan.
1959 yilda Intel firmasi (AQSH) Datapoint firmasi (AQSH) buyurtmasiga binoan
mikroprotsessorlar yarata boshladi.
1. Analogli hisoblash mashinalari(AHM).
2.Elektron hisoblash mashinalari (EHM).
3.Analog-raqamli hisoblash mashinalari (ARHM).
EHM avlodlari
1-Jadval
XARAKTERISTIKA
I
II
III
IV
Qo’llanilgan yillari 1946-1960 1960-1964 1964-1970 1970-1980
Asosiy elementi
El. lampa Tranzistor
IS
BIS
Dunyodagi EHM soni
(sht.)
yuzta
mingta
O’n ming
Million
EHM o’lchamlari
Katta
Qisman
kichchik
Mini-EVM mikroEVM
Tezligi (shart)
1
10
1000
10000
Axborotlar tashishi
Perfokarta Magnit
lenta
Perfolenta
Egiluvchan
disk
1-rasm. Birinchi EHM
8
Avtomobil yo’llarini avtomatlashgan loyihalash tizimini zamonaviy rivojlanish
bosqichi loyihachi-muhandis bevosita ishlayotgan amaliy dasturiy ta’minot va
personal kompyuterlardan foydalanish bilan bog’liq. Oliy o’quv yurtlarini
bitkazuvchilar bilimi va malakasiga bo’lgan talablar doimo oshib boradi. Loyiha
ishlaridagi zamonaviy texnika va texnologiyalarni hamda tizimli loyihalashni
zamonaviy uslublari va tamoyillarini o’zlashtirgan keng qamrovli muhandis
yo’lchilar tayyorlashga zarur bo’lgan hissani “Loyihalash jarayonlarini
avtomatlashtirish asoslari” fanini o’rganish olib keladi.
Ushbu fanning maqsadi ko’plab loyiha tashkilotlarida foydalanilayotgan
CREDO
kompleks
dasturi
imkoniyatlari
bazasida
avtomobil
yo’llarini
avtomatlashgan loyihalash tizimi doirasida talabalarga bilim va ko’nikmalarni
etkazishdan iboratdir.
1992 yildan boshlab O’zbekistonda loyihachi-muhandislar avtomobil yo’llari
va yo’l inshootlarini qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash loyihalarini ishlab
chiqishda CREDO kompleks dasturini qo’llab kelmoqda. AY ALT- avtomobil
yo’llarini avtomatlashgan loyihalash tizimini qo’llash tajribasi shuni ko’rsatadiki,
loyiha echimlarini sifatini oshirish va loyihalash muddatini qisqartirish nuqtai
naziradan katta samara beradi.
«Yo’l loyiha byurosi» MCHJ, «Fargonayo’lloyiha» institut va boshqa loyiha
tashkilotlari mutaxassislari tomonidan AY ALT ni qo’llash bilan A-373 «Tashkent-
O’sh» «Qamchiq davoni» bo’lagi, M-39 «Olmota-Toshkent-Termiz» 806-1435 km
bo’lagi, o’zbek milliy magistrali bo’laklarini va boshqa O’zbekiston Respublikasi
umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llarini loyihalari tayyorlandi.
Respublikamizda birinchi bor, Rossiyada ishlab chiqilgan «Elektronika»
rusumidagi kompyuterlardan foydalanilgan bo’lsa, keyinchalik xorijda ishlab
chiqilgan IBM 286, 486, Pentium-I, II, III kompyuterlaridan keng foydalanildi.
Hozirgi kunda eng zamonaviy hisoblangan Pentium IV kompyuterlaridan, Noutbuk,
Netbuklardan amalda keng foydalanilmoqda.
Zamonaviy texnika va texnologiyalarni o’zlashtirish va avtomobil yo’llarini
avtomatik loyihalash ishlari «Yo’l loyiha byurosi» mas’uliyati cheklangan jamiyatida
keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Oxirgi yillarda avtomatlashgan loyihalash
tizimlaridan keng ko’lamda foydalanish natijasida “O’zbek milliy avtomagistrallari”
loyihalari ishlab chiqildi. Bunda asosan CREDO, MX ROAD, IndorCAD, AutoCAD
va CorelDRAW dasturlaridan foydalanildi.
Nazorat savollari
1. “Paskalina” ni kim ixtiro qilgan?
2. Dunyodagi birinchi kompyuterni kim ixtiro qilgan?
3. EHM ning qanaqangi avlodlarini bilasiz?
4. O’zbekistonda qaysi yildan boshlab CREDO kompleks dasturidan
foydalanilmoqda?
5. Loyiha o’zi nima?
6. Ishchi hujjatlar nima maqsadda ishlab chiqiladi?
7. Bugungi kunda avtomobil yo’llarini loyihalashni avtomatlashtirish
ishlari qanday ahvolda?
8. Avtomobil yo’llarini avtomatik loyihalashning qanaqangi
dasturlarini bilasiz?
| 