82
mahsulotdir. Tovarning natural-buyum va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlari, xususiyatlari
ana shundan kelib chiqadi.
Tovarning almashuv qiymati – bu biror turdagi naflilikning boshqa turdagi
naflilikka ayirbosh qilinadigan miqdoriy nisbatidir. Masalan, bitta bolta 20 kg donga
ayirbosh qilinadi. Ayirbosh qilinadigan tovarlarning bu miqdoriy nisbatida ularning
almashuv qiymati ifodalanadi.
Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari
1
fikriga ko’ra, tovarlar qiymatining
umumiy asosi bo’lib mehnat hisoblanadi, shu sababli ular ma’lum miqdorlarda bir-
biriga tenglashtiriladi. Tovarlarning og’irligi, hajmi, shakli va shu kabi tabiiy
xususiyatlaridan birortasi qiymatning umumiy asosi bo’la olmaydi.
Ayirboshlashning zarur sharti bo’lib tovarlarning turlicha nafliligi hisoblanadi. Biroq,
turli tovarlarning nafliligi sifat jihatidan farq qilish bilan birga miqdoriy o’lchamga
ega emas. Miqdor jihatdan taqqoslash uchun tovarlarda mavjud bo’lgan umumiy
narsa – ularni yaratish uchun sarflangan mehnatdir.
Tovarlar o’lchovdosh bo’lishining boisi shuki, bularning hammasi umuman
inson mehnati mahsulidir, ya’ni inson kuchi, miyasi, mushaklari, asablari va
hokazolari sarfining mahsulidir. Tovarda mujassamlashgan ijtimoiy mehnat uning
qiymatini tashkil qiladi. Bu qiymat tovar ayirboshlaganda ko’rinadi, shuning uchun
almashuv qiymati (ya’ni iste’mol qiymatlarini ayirboshlash nisbati) qiymat shakli
bo’lib, uning ichki mazmunini tashkil etadi. Bu holat L.M.Kulikov tomonidan qiymat
va almashuv qiymatini tovarning alohida asosiy xususiyatlari sifatida ajratilib
ko’rsatilishida namoyon bo’ladi. «Qiymat – bu tovar ishlab chiqarish va uni sotish
(ko’pincha qisqacha qilib «ishlab chiqarish xarajatlari» deb ataydilar) qanchaga
tushganligi ifodasidir. Tovarni ayirboshlaganda (sotilganda) ishlab chiqaruvchi
(sotuvchi), tabiiyki, o’z xarajatlarini qoplashni istaydi, biroq bozorda boshqacha
nisbatlar tarkib topishi mumkin. Endi ularni boshqa ko’rsatkich – almashuv qiymati
ifodalaydi. Bu bir tovar boshqasiga ayirboshlanadigan miqdoriy nisbatdir».
2
Tovarning o’zi esa ikki tomon – naflilik va qiymatning uzviy birligidan iboratdir.
Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, L.Kulikov tomonidan qiymatga berilgan
yuqoridagi ta’rif ba’zi hollarda iqtisodchilar tomonidan yo’l qo’yiladigan yanglish
fikrlardan ham holi emas. Ya’ni, qiymatning ishlab chiqarish xarajatlari bilan
ayniylashtirilishini u tomonidan yo’l qo’yilgan xatolik deb hisoblaymiz. Aslida,
ishlab chiqarish xarajatlari qiymatning bir qismi bo’lib, aksariyat hollarda miqdor
jihatidan qiymatdan kam bo’ladi.
Tovar qiymatining miqdori
