Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi




Download 8,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet90/652
Sana11.07.2024
Hajmi8,58 Mb.
#267370
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   652
Bog'liq
IQTISODIYOT NAZARIYASI

Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi
1
nazariyasining
asoschilari bo’lib 
avstriya maktabi vakillari K.Menger(1840-1921), F.Vizer(1851-1926), Ye.Bem-
Baverk(1851-1914) va boshqalar hisoblanadi. Mazkur nazariyaga ko’ra, kishilar 
tomonidan juda xilma-xil moddiy va ma’naviy ne’matlar (hamda xizmatlar) ularni 
ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflanganligi uchun emas, balki ushbu 
ne’matlar naflilikka ega bo’lganligi uchun qadrlanadi. Insonlar tomonidan ma’lum 
nafliliklarga ehtiyoj sezilganligi sababli u yoki bu tovarni ishlab chiqarishga mehnat 
sarflari amalga oshiriladi. Mazkur nazariya tarafdorlari fikrlariga ko’ra, faqat 
tovarning nafliligi uning qiymatiga va, binobarin, narxiga asos bo’lishi mumkin.
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi bilan qiymatning mehnat 
nazariyasining bir-biriga to’g’ri kelmasligi turli xil iste’mol qiymatlarini yoki 
naflilikni hisobga olish muammosi bilan bog’liq. Chunki, turli ko’rinishdagi ikkita 
tovarning nafliligini shunchaki umumiy tarzda o’zaro taqqoslash mumkin emas.
Bu nazariya tarafdorlari, naflilikning ikki turini ajratib ko’rsatish zarur deb 
hisoblaydilar: a) abstrakt yoki umumiy naflilik, ya’ni ne’matlarning kishilar biron-bir 
ehtiyojlarini qondirish layoqati; b) aniq naflilik, bu ne’mat mazkur nusxasi 
foydaliligining sub’ektiv narxini bildiradi. Bu sub’ektiv narx ikki omilga bog’liq: 
mazkur ne’matning mavjud zahirasi va unga bo’lgan ehtiyojning to’yinganlik 
darajasi. 
Keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi muammosini o’rmonda yashovchi chol ega 
bo’lgan besh qop don misolida, uning ongida sodir bo’lgan psixologik hayol orqali 
1
«Kеyingi qo’shilgan miqdor nafliligi» atamasini qo’llashda mualliflar tomonidan ko’plab mulohazalarga borildi. 
Sababi – bugungi kunda iqtisodiy adabiёtlarda bu atamaning turli variantlari («mе’ёriy naflilik», «mе’ёriy foydalilik», 
«chеgaraviy naflilik», «chеgaraviy foydalilik» va h.k. ) qo’llanib kеlmoqda. Biroq, bu atamalar lug’aviy tarjima sifatida 
o’rinli qo’llanilgan bo’lsada, mazkur tushunchaning haqiqiy mazmunini ifodalay olmaydi. «Kеyingi qo’shilgan miqdor 
nafliligi» atamasi esa bu mazmunga ko’proq mos tushadi. Bobning baёn etilishini osonlashtirish maqsadida kеyingi 
o’rinlarda qo’llaniluvchi «so’nggi qo’shilgan miqdor nafliligi», «qo’shilgan miqdor nafliligi», «kеyingi qo’shilgan 
naflilik» kabi iboralar bir хil ma’no kasb etadi.

86 
tasvirlab ko’rsatadilar. Bu qoplardagi donning nafliligi kamayib boruvchi tartibda 
joylashadi: birinchi qopdagi don eng zarur, ya’ni cholning oziq-ovqatga bo’lgan 
ehtiyojini qondirish uchun iste’mol qilinadi, ikkinchisi – ovqatlanishni yaxshilash 
uchun, uchinchisi – uy parrandalarini boqish, to’rtinchisi – pivo tayyorlash, 
beshinchisi – cholning o’z uyi atrofida sayrab yurgan qushlarni boqib, ko’ngilxushlik 
qilishi uchun. 
Bundan ko’rinadiki, beshinchi qopning nafliligi chol uchun u qadar ahamiyatli 
emas, chunki agar bu qopdagi dondan mahrum bo’lsa u faqatgina ko’ngilxushlik 
qilish imkoniyatidan voz kechadi xolos. Biroq, to’rtinchi qopdagi donning yo’q 
bo’lishi cholni pivosiz, uchinchisi esa parrandalarsiz qoldirishi mumkin. Faqat bitta 
qopdagi don qolgan taqdirda chol uchun uning nafliligi eng yuqori darajaga yetadi, 
ya’ni u ovqatlanish ehtiyoji bilan tenglashadi. 
Shu o’rinda turli qoplardagi donlarning nafliligi turlicha ekan, ularning qaysi 
biri donlarning umumiy naflilik darajasini aniqlab beradi, degan savol tug’iladi. 
Holbuki, qoplardagi donlarning bir-biridan farqi yo’q ekan, chol uchun ularning 
nafliligi beshinchi, so’nggi qopdagi donning nafliligi orqali aniqlanadi. Demak, har 
bir ne’matning so’nggi qo’shilgan birligi, ya’ni uncha muhim bo’lmagan ehtiyojni 
qondiruvchi birligining nafliligi kamayib borish xususiyatiga egadir.
Agar uzoq davrlar mobaynida tortishuvlar va bo’linishlarga olib kelgan bu ikki 
yo’nalishdagi nazariyalarga e’tibor bilan qaralsa, ularning hammasi tovarda 
gavdalangan mehnatning ikki tomonlama tavsifini, undan kelib chiquvchi tovarning 
ikki xil xususiyati (nafliligi va qiymati)ni tushunmaslikdan, uni bilishga bir 
tomonlama yondashuvdan kelib chiqqanligi ma’lum bo’ladi (4.2-chizmaga qarang).
Qiymat va narx nazariyasida yangi yo’nalishni boshlab bergan inson mashhur 
ingliz iqtisodchisi A.Marshall hisoblanadi. Tovarlarning qiymatini aniqlashda mehnat 
nazariyasi ham, qo’shilgan naflilik nazariyasi ham yetarli asosga ega emas, deb 
hisoblagan A.Marshall bir nechta nazariyalarni sintez qilish yo’li bilan aniqlik 
kiritishga harakat qildi. Qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasining bir 
tomonlamaligini u qiymatni faqat naflilik bilan tushuntirishda ko’rdi. A.Marshall 
keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasini talab va taklif nazariyasi hamda 
ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan bog’lashga harakat qildi. 
A.Marshallning tovar qiymati nima bilan aniqlanishini bilishda qo’shilgan 
miqdor nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlarini sintez qilish (umumlashtirish) 
zarurligi haqidagi fikri juda mashhur. Neoklassiklarning qiymat va narxning bir 
negizli (monistik) nazariyasini yaratishga urinishdan chekinishlari xususan 
A.Marshall ishlari bilan bog’liq. Neoklassiklarning qoidalari qiymatning yagona 
manbai, narxning yagona asosi va bozor xo’jaligida jamiyat daromadlarining yagona 
manbai topilishi zarurligini bildiradi. Bunday yagona manba, masalan, ingliz klassik 
iqtisodiy maktabi va markscha nazariyalarda mehnat, marjinalistlarda qo’shilgan 
miqdor nafliligi kategoriyasi hisoblanadi. A.Marshall nazariyasida esa qiymat va narx 
ham talab (qo’shilgan miqdor nafliligi) va ham taklif (tovar ishlab chiqarish 
xarajatlari) tomonida yotuvchi bozor kuchlari o’zaro ta’siri orqali aniqlanadi. 
A.Marshall fikricha, tovar qiymati teng darajada keyingi qo’shilgan miqdor 
nafliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Shunday qilib, 

87 
A.Marshalldan boshlab iqtisodiyot nazariyasida turli nazariyalarni sintez qilishga 
o’tildi.
Lekin A.Marshall ushbu sintezni oxirigacha yetkaza olmadi. U ijtimoiy zaruriy 
naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat tovarning ikki tomoni ekanligini aniq ko’ra 
olmadi. Shuning uchun, u ijtimoiy zaruriy naflilik o’rniga qo’shilgan naflilikni, 
ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari o’rniga ishlab chiqarish xarajatlarini qo’ydi. Natijada 
tovarning qiymati ham, nafliligi ham to’liq hisobga olinmadi. 

86 

Download 8,58 Mb.
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   652




Download 8,58 Mb.
Pdf ko'rish