14
2. GIDROTЕXNIKA VA GIDROTЕXNIKA INSHOOTLARI HAQIDA
UMUMIY MA‘LUMOTLAR
2.1. Gidrotexnika va gidrotexnika inshootlari tushunchasi
Gidrotexnika deganda maxsus inshootlar, jihozlar va
qurilmalar yordamida suv resurslaridan foydalanish va suvning
zararli ta‘sirlariga qarshi kurashishni o’rganish bilan shug’ullanuvchi
fan va texnikaning tarmog’i tushuniladi.
Suv ta‘sirida bo’lgan va xalq xo’jaligining suvni
boshqarish bilan
bog’liq talab va ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qiladigan
injenerlik inshootlariga
gidrotexnika inshootlari deb ataladi. Ular
yordamida qishloq xo’jaligi, sanoat, energetika, baliqchilik, suv
transporti, kommunal xo’jalik va boshqa
sohalarning suv bilan
bog’liq faoliyatlari ta‘minlanadi.
Yerlarni sug’orish va zax qochirish bilan bog’liq bo’lgan
tadbirlarni amalga oshirish uchun quriladigan inshootlar meliorativ
inshootlar deyiladi. Ular ikki guruhga: tabiiy suv o’zanlari (daryolar,
soylar, jilg’alar) va sun‘iy suv o’zanlari (kanallar, zovurlar)
inshootlariga bo’linadi.
Vazifasiga ko’ra gidrotexnika inshootlari suvni dimlovchi, suv
o’tkazuvchi (eltuvchi),
suv oluvchi, suv chiqazuvchi va har xil
balandlikdan o’tuvchi oqimlarni yoki b‘eflarni tutashtiruvchi va
boshqa turlarga bo’linadi.
Daryo va soylar o’zanlari yoki ulardan
tashqarida quriladigan
to’g’onlar, kanallardagi to’suvchi inshootlar suvni dimlash vazifasini
bajaradi.
Sug’orish va zax qochirish tarmoqlaridagi kanallar, akveduklar,
dyukerlar, tunellar, novlar va quvurli inshootlar suv o’tkazuvchilar
turiga kiradi.
Suv oluvchi inshootlar asosan daryolarda quriladi. Ular to’g’onli
yoki to’g’onsiz bo’lishlari mumkin.
15
Suv omborlari yoki kanallardagi ortiqcha suvni chiqarib
tashlash vazifasini bajarish uchun suv
tashlovchi inshootlardan
foydalaniladi.
Iste‘molchiga kerakli miqdordagi (sarfdagi) suvni olib berish
uchun suv omborlari va kanallarda suv chiqarish inshootlari quriladi.
Har xil sathdagi b‘eflarni tutashtiruvchi inshootlar sharsharaklar
va tezoqarlar shaklida barpo etiladi.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan asosiy turlardan tashqari,
shuningdek, tindirgichlar,
loyqa yuvgichlar, suv o’lchovchilar va
shunga o’xshash maxsus vazifalarni bajaruvchi gidrotexnika
inshootlari ham qurilishi mumkin.