30
biridan raqamlarining soni bo’yicha farq qiladi:
bir xonali, ikki xonali, ... tort
xonali. Raqamlar o’z qiymatiga ega bo’lish bilan birga sonning yozuvidagi o’rniga
qarab ham qiymatga ega bo’lgani uchun ayni bir raqamni takrorlash bilan bir
xonali, ikki xonali va h. k. sonlarni yozish mumkin. Nomerlashni o’rganishga
ajratilgan butun vaqt davomida bolalarga u yoki bu sonni yozish uchun hammasi
bo’lib nechta raqam kerak bo’lganini,
bunda necha xil raqamdan
foydalanilganligini sanab chiqishlarini taklif etish, bir xil raqamlar nimani
bildirishini, shuningdek, sonning yozuvidagi 0 raqami nimani bildirishini so’rash
kerak. O’qituvchi bergan raqamlar yordamida turli sonlarni yozish va bu sonlarni
taqqoslashga doir mashqlar foydalidir.
Shunday bo’lsada, tajriba ko’rsatishicha, o’quvchilarga
u yoki bu xona
birligi qatnashmagan sonlarni yozish ayniqsa, qiyinlik qiladi.
Masalan ushbu topshiriq berilgan: II sinfning 16 ta birligidan va I sinfning
16 ta birligidan tashkil topgan sonni yozing . Ba’zi o’quvchilar bunday yozadi:
1616. Bu xatoning sababi nimada?
Bolalar to`rt xonali sonlarni sinflar bo’yicha ko’rgazmali ravishda og’zaki
yomon qabul qilishlari ehtimol. Bunday xatoga yo’l qo’ymaslik uchun
o’quvchilarni eng oldin o’zlariga yuqori xona o’ngdan nechanchi o’rinda turishini
belgilab olishlarini, sondagi raqamlar sonini fikran aniqlashlarini o’rgatish kerak.
Bunga quyidagi mashq yordam berishi mumkin. Masalan:
Sonda 324 ming bor. Bu sonda nechta raqam bor? (Bola ta’kidlaydi: 324. . .
— sonda 6 ta raqam bor.)
O’qituvchi shu o’rinda bu son 324000 ko’rinishda tasvirlanishi shart
emasligini, unda I sinfning boshqa raqamlari ham bo’lishi mumkinligini, masalan,
324745, 324 084, 324 120
va hokazo, biroq ularning hammasida 324 ming
borligini tushuntiradi.
Sonda 3 ming bor. Sonda hammasi bo’lib nechta raqam bor? (3...) Sonda 40
ming bor. Sonda hammasi bo’lib nechta raqam bor? (40...)
31
Sonlarni yozish va o’qish uchun tarbiyada bebaho hisoblangan vaqtli
matbuotdan olingan bilishga oid sonli materiallardan foydalanish zarur. Sonli
materiallarni to’plashga o’quvchilarning o’zlarini ham jalb etish foydalidir.
1000 ichida sonlarning natural ketma-ketligi haqida to’g’ri tasavvurlarni
shakllantirish maqsadida dastlabki darslarning o’zidayoq ma’lum bo’lgan bittalab,
o’ntalab, yuztalab qo’shishga (ayirishga) doir, berilgan
songa nisbatan undan
bevosita oldin va bevosita keyin keluvchi sonlarni aniqlashga doir,
± 1
ko’rinishdagi misollarga doir, barcha to’rt xonali sonlar ichidan eng kattasini va
eng kichigini aniqlashga doir mashqlarni kiritish kerak.
Bundan tashqari,
bolalarning sonlarning natural qatori ( natural qator atamasini hozircha kiritmaslik
mumkin) haqidagi bilimlarini umumlashtirish maqsadga muvofikdir. O’quvchi
dastlab sonlarning bu qatorini yozib va uning davomini ko’p nuqtalar bilan
belgilab (1, 2, 3, 4, 5, 6. . . .), o’qituvchi rahbarligida sanashda qo’llaniladigan
sonlar qatori birdan boshlanishini, undagi har bir navbatdagi son o’zidan oldin
keluvchi sondan bitta ortiq ekanini; berilgan ixtiyoriy sondan keyin keluvchi sonni
hosil qilish uchun unga birni qo’shish kerak ekanini, hosil bo’lgan songa yana
birni
qo’shish mumkin ekanini va hokazoni aniqlaydi. Demak, sonlarning bu qatorida
oxirgi eng katta sonni aytish mumkin emas — sonlar qatori cheksizdir.
Nomerlashni o’rganish jarayonida o’quvchilar sonni 10, 100, 1000 marta
orttirish va kamaytirish bilan tanishadilar. Songa bitta, ikkita,
uchta va hokazo
nolni qo’shib yozish (sondan nollarni olib tashlash) bilan bolalar sonning
yozuvidagi har bir raqamning qiymati uni chapga (o’ngga) surib borish bilan mos
ravishda 10, 100, 1000 va hokazo marta o’zgarishini, sonning o’zi esa shuncha
marta ortishini (kamayishini) ko’radilar. Shunday qilib, sonni 10, 100, 1000 va
hokazo marta orttirish va kamaytirishga doir mashqlarni bajarishda o’quvchilar
sonlar yozuvining pozitsion prinsipi haqidagi bilimlarini qo’llaydilar va
mustahkamlaydilar.
