-sinfda yozma va og’zaki hisoblashda pedagogik texnologiyadan foydalanish

51 
5.Amailar lOva 100,yengilroq hollarda 1000 ichida va ko'p xonali sonlar ustida 
hisoblashlarning og'zaki usullaridan foydalanib bajariladi. Masalan: 
54024:6 = 9004
Yozma hisoblashlar 
1 Hisoblashlar yozma bajarilganda yechimini yozish ustun qilib bajariladi. 
Masalan: 
276 
+ 432 
708 
186 
+ 248 434 
2 Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo'lish bundan 
mustasno) 
719 
-315 
404 
286 
+ 114 
434 
 Oraliq natijalar darhol yoziladi. 
Hisoblashlar o'rnatilgan qoidalar bo'yicha shu bilan birga bitta yagona usul bilan 
bajariladi. Masalan: 
242 x 16 
1452 +242 
3872 
346 x 14 1384 +346 4844 
1000 ichida va ko'p xonali sonlar ustida amallar hisoblashlarining yozma 
usullaridan foydalanib bajariladi. 
Masalan: 
3912:4=978 2415:7=345 

52 
Ba'zi misollarni og'zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda o'quvchilar 
yechimlarini taqqoslab, arifmetik amallarning mazmunini va sonlar ustida 
bajarilayotgan amallarni yaxshi tushunib oladilar. 3. 10 ichida qo'shish va ayirish. 
Qo'shish va ayirish narsalarni ikkita to'plamini birlashtirish yoki berilgan to'plamni 
bir qismini ajratib olish bilan bog'liq amaliy mashqlar asosida o'rganiladi. Bunday 
mashqlar dastlabki matematika darslaridan boshlab bajariladi, ular mazkur 
mavzuvda ham davom etadi, faqat bu yerda asosiy etibor sonlar ustida amallar 
bajarishga qaratiladi. 
1000 ichida og'zaki qo'shish va ayirish hollariga qaraydigan bo'lsak, 
hisoblash 
usullarini ochib berishning nazariy asosi xuddi 100 ichidagi sonlar uchun kabi 
sonni yig'indinisiga qo'shish va yig'indini songaqo'shish qoidalari. 
Shuningdek tegishli ayirish qoidalari hisoblanadi. Bu usullarni bilish 100 ichida 
amallarni o'rganishda ishlab chiqilgani uchun bu yerda ularning yangi sonli 
materialda qo’llanishi ustida gap boradi: 
100 ichida yozma qo'shish va ayirishni o'zlashtirish bu amallarni istagan 
kattalikdagi sonlar ustida muvaffaqiyatli bajarish shartdir. Agar o'quvchilar, 1000 
6800 7200x60 280x800 94000-5723 x 7 
36247+ 92070 
318 
+ 471 
9 8 ta bir + 1 ta bir=9 ta bir 
318 + 471 
89 1 ta o'nli+7 ta o'nli=8 ta o'nli=80 ta bir 
318 
+471 789 3 ta yuz+4ta yuz=7ta yuz=700ta bir 
Ko'p xonaii sonlarni ko'paytirish va bo'lish bir-biridan farq qiluvchi 3 bosqichga 
araladi: 
1. bosqich: bir xonali songa ko'paytirish va bo'lish. 
2. bosqich: xona sonlariga ko'paytirish va bo'lish. 

53 
3. bosqich: 2 xonali va 3 xonali sonlarga ko'paytirish va bo'lish. 
 Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarida og’zaki hisoblashlarning asosiy 
ko’nikmalari shakllanadi. Og’zaki hisoblash usullari ham yozma hisoblash usullari 
ham amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarga amallar 
komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlarga asoslanadi. Ammo og’zaki 
va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi tomonlari ham bor. 
Og’zaki hisoblashlar: 
Yozuvlarsiz (ya’ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan tushuntirib berilishi 
mumkin:
Tushuntirishlarni to’la yozish bilan (ya’ni hisoblash usulini dastlabki 
mustahkamlash bosqichida) berish mumkin.
Masalan:
34+3=(30+4)+3=30+(4+3)=37, 
9+3=9+(1+2)=(9+1)+2=12 va hokozo. 
Berilganlarni va natijalarni yozish mumkin.
Masalan:
34+4=37 
9+3=12 
Hisoblash natijalarini nomerlab yozish mumkin. 
Masalan:
1) 37,
2) 12
Bir xonali sonlarning yig’indisini esda mustahkam saqlash kerak. Shundan 
foydalanib, yozmasdan tez va to’g’ri hisoblash mumkin bo’ladi.Buning uchun har 
xil yo’llar qo’llaniladi, asosan sonlarning yuqori xonalardan boshlab amal 
bajariladi yoki yaxlitlash yo’li bilan ham amal bajarish mumkin.
Masalan:
272+529=700+90+11=801 
yoki 
272+529=700+(72+28)+1=700+100+1=801 

54 
Biron sondan yig’indini ayirish uchun u sondan yig’indining har bir 
qo’shiluvchisini ketma-ket ayirish mumkin. 
Masalan: 
18-(6+2) =18-6-2=10 
Biron sondan bir necha sonni ayirish uchun ayiriladigan sonlarni qo’shishdan 
chiqqan yig’indini ayirsak ham bo’ladi. 
Masalan: 
25-8-3-4=25-(8+3+4) =25-15=10 
Yig’indidan biron sonni ayirish uchun u sonni biron qo’shiluvchidan ayirsak 
ham bo’ladi. 
Biron sondan ayirmani ayirish uchun u sondan kamayuvchini ayirib, 
ayiriluvchini qo’shsak ham bo’ladi. 
Masalan: 25-(13-8) =25-13+8=20 
Hisoblashlar yuqori xona birliklaridan boshlab bajariladi.
Masalan: 
430-210=(400+30)-(200+10)=(400-200)+(30-10)=200+20=220 
Oraliq natijalar xotirada saqlanadi. 
Og’zaki ko’paytirish sonlarning yuqorigi raqamidan boshlab yoki sonlarni 
yaxlitlab bajariladi. 
Masalan: 
65∙8=60∙8+5∙8=480+40=520 
67∙25=70∙25-3∙25=70∙100:4-75=1675 
48∙27=50∙30-(27∙2+50∙3)=1500-204=1296 
Hisoblashlar xar hil usullar bilan bajarilishi mumkin. 
Masalan: 
26∙12=26∙(10+2)=26∙10+26∙2=260+52=312: 
26∙12=(20+6) ∙12=20∙12+6∙12=240+72=312: 
26∙12=26∙ (3∙4)=(26∙3) ∙4=78∙4=312 
Amallar 10 va 100 ichida va ko’p xonali sonlar ustida xisoblashlarning og’zaki 
usullaridan foydalanib bajariladi. 

55 
Masalan:
54024:6=9004 
Ayirmani biron songa bo’lish uchun kamayuvchini va ayriluvchini alohida 
bo’lib, natijalarni bir-biridan ayirish mumkin. 
Masalan:
(90-80):5=90:5-80:5 
Ko’paytmani biron songa bo’lish uchun ko’paytuvchilardan birini o’sha songa 
bo’lishning o’zi kifoya. 
Masalan: (27∙5):9=(27:9)∙5=3∙5=15 
Biron sonni ko’paytmaga bo’lish uchun u sonni navbati bilan 
ko’paytuvchilarning har biriga bo’lib, undan chiqqan soni ikkinchisiga yana 
bo’lish kerak va hokozo. 
Masalan:
180:(18∙5)=(180:18):5=10:5=2 
Biron sonni bo’linmaga bo’lish uchun u sonni uning bo’linuvchisiga bo’lib, 
bo’luvchisiga ko’paytirish mumkin. 
Masalan:
1000:(250:7)=(1000:250)∙7=4∙7=28 
Bo’linmani biron songa bo’lish uchun bo’linuvchini o’sha songa bo’lib, 
chiqqan natijani bo’luvchiga bo’lish mumkin yoki bo’linuvchini bo’luvchi bilan 
o’sha sonning ko’paytmasiga bo’lish mumkin. 
Masalan: (1000:25):8=(1000:8):25=125:25=5 yoki 
(1000:25):8=1000:(25:8)=1000:200=5
Ba’zi misollarni og’zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda 
o’quvchilar yechimlarni taqqoslab ko’p xonali sonlar ustida arifmetik amallarning 
mazmunini va sonlar ustida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib 
oladilar. Demak, og’zaki hisoblashning turli usullarini bilish va uni o’quvchilarga 
o’rgatish o’quvchilarning og’zaki xisoblash ko’nikma va malakalarini 
mustahkamlash uchun xizmat qiladi. 

56 

Download 0.75 Mb.