Nazorat savollari
1. «Mehnatni tashkil etish va boshqarish» fanining obyekti nima?
2. Mehnatni oqilona tashkil etish deganda nimani tushunasiz?
3. Mehnat jarayonining tarkibiy qismlari niamalardan iborat?
4. Mehnatni tashkil etish vazifalari nimalardan iborat?
5. Mehnatni tashkil etishning iqtisodiy vazifasini mohiyati nimada?
6. Ish qobiliyati deganda nimani tushunasiz?
7. Ergonomikaning ma’nosi nima?
8. Mehnatni tashkil etishning qanday asoslari mavjud?
9. Ma’naviy-psihologik asoslar deganda nimani tushunasiz?
10. Mehnatni tashkil etishning tarkibiy qismlari nimalardan iborat?
18
2-BOB. MEHNATNI ILMIY TASHKIL ETISHNING
XUSUSIYATLARI
2.1.Mehnatni ilmiy tashkil etishning tarixi
«Mehnatni tashkil qilish» tushunchasining paydo bo‘lish tarixiga
to‘xtalgandi, albatta, ushbu masalaning asoschisi sifatida F. Teylorning
(1856-1915) nomi tilga olinadi. F. Teylor mehnatni «ilmiy boshqarish»
muammosini amaliy jihatdan asoslab bergan bo‘lib, u iqtisodiyotda muhim
o‘rin tutadi. Ammo, F. Teylor ko‘zda tutgan fan sohasini iqtisodiyotda
haddan tashqari toraytirib qo‘ygan. «Oqilonalashtirish» atamasi mazkur
fanni to‘g‘ri nomlash muammosini murakkablashtirdi, bu atama dastlab
Germaniyada qo‘llanilgan bo‘lib, keyinchalik u muayyan darajada boshqa
mamlakatlarga ham yoyildi. Mazkur atama shu qadar noaniq va umumiy
tusdagi mazmunga egaki, uni har qanday yaxshilanishga nisbatan qo‘llash
mumkin. Shuni ham aytish kerakki, rivojlangan xorijiy mamlakatlarda
hozirgi vaqtda «mehnatni ilmiy tashkil etish» yoki «mehnatni tashkil etish»
atamalari deyarli qo‘llanilmayapti.
Amerika Qo’shma Shtatlarida mehnat faoliyatini tashkil qilish
tizimlari XIX—XX asrlarda paydo bo‘ldi. O‘sha paytda ularning paydo
bo‘lishiga ushbu mamlakatning iqtisodiyotida ro‘y berayotgan tub
jarayonlar: kapitalning jamlanishi va markazlashishi, monopoliya qilib
olingan yuqori foyda yuzaga kelishi, mehnatkashlarning siyosiy va
iqtisodiy kurashining kuchayishi sabab bo‘lgan edi. Ana shu barcha
o‘zgarishlarning oqibatida mehnat, ishlab chiqarish va boshqarishni
tashkil qilishni takomillashtirish zarur bo‘lib qolgan edi.
Amerikalik muxandis F. Teylor (1856—1915) o‘zi ishlab chiqqan
usullarni ishlab chiqarish sharoitlarida qo‘llagan, mehnatni tashkil qilish
masalalari tadqiqotchisi sifatida keng tanilgan birinchi olim bo‘lgan edi.
F. Teylor o‘z tizimining asosiy qoidalari va tamoyillarini «Fabrikani
boshqarish» (1903) va «Korxonani ilmiy boshqarish asoslari» (1911)
asarlarida bayon qildi. Ularda u ishlab chiqarishni boshqarishni ilmiy
negizda tashkil qilish zarurligini ilk bor asoslab berdi.
Teylor boshqarish funksiyalarini tabaqalashtirishni, ya’ni texnologik
va mehnat jarayonlarini rejalashtirish, loyihalashtirish va x.z.
funksiyalarni ajratishni taklif qildi. U vaqt sarflarini bevosita o‘lchashga
asoslangan mehnatni me’yorlash usulini ishlab chiqdi va qo‘lladi. Ilgari
esa me’yorlash tajribasiga asoslanilar hamda ustalarning o‘z ixtiyori
19
bo‘yicha amalga oshirilar edi. Funksional boshqarish (nazorat qilish,
ta’mirlash va hokazolar) tizimi Teylor o‘ylab ko‘rgan ko‘rinishida
boshqarish funksiyalarini ayrim ustalar o‘rtasida taqsimlash amaliy
qo‘llanilmadi, lekin unda endilikda birorta ham korxona ishlatmay
qololmaydigan mavjud funksional xizmatlarning ilk ko‘rinishlarini
payqash qiyin emas edi. U taklif qilgan mehnatni me’yorlash usuli esa
ancha takomillashtirilgan holda hozirgi vaqtda hamma mamlakatlarda,
xususan O‘zbekistonda ham keng qo‘llanilmoqda.
O’sha yillarning o‘zida yana bir taniqli Amerika tadqiqotchisi
F.Gilbret (1868—1924) ham mehnat jarayonlarini takomillashtirish
muammolarini tadqiq qilish bilan shug‘ullangan edi. U o‘z tadqiqotlarini
yalpi, to‘xtovsiz ishlab chiqarish sharoitlarida (ayoli L. Gilbret bilan
birgalikda) olib borgan va shu bois mehnatdagi xatti-xarakatlar uning
o‘rganish predmeti bo‘ldi, ularni kuzatish uchun u kinotasvirdan
foydalandi. Shu tariqa Gilbret siklografik tadqiqot usulini ishlab chiqdi.
Ushbu usuldan foydalanish mikroelementli me’yorlash tnzimlarini
yaratishni boshlab berdi. Gilbretning “Hatti-harakatlarni milliy boylik
ko‘payishi nuqtai-nazaridan o‘rganish” kitobi (1911) keng miqyosda
tanildi. Bu tadqiqotchi, shuningdek, ishchilarni kasb malakasi jihatidan
tanlash va ularga ilg‘or ish metodlarini tezlashtirilgan tarzda o‘rgatish
usulining muallifi hamdir.
Tashkilotchilik
nazariyasining
rivojlantirilishi
to‘g‘risida
gapirilganda, polyak olimi K. Adametskiyning (1856—1933) hissasini
ta’kidlamay bo‘lmaydi, u ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilishni
muxandislik yo‘li bilan loyihalashtirish g‘oyasini oldinga surdi va ushbu
jarayonlarni garmonogramma asosida sinxronlashtirishni taklif etdi.
Tashkilotchilik fani nazariyasida “Umumiy va sanoat boshqaruvi”
kitobining (1916) muallifi A. Fayol va “Unumdorlikning o‘n ikki
tamoyili” asarining (1912) muallifi G. Emerson (1853—1932) sezilarli
o‘rin egallaganlar. Ular boshqarish sohasidagi tashkilotchilik
muammolari bilan shug‘ullanganlar va butun-butun jamoalarning
mehnatini birlashtiradigan tizim yaratish g‘oyasini oldinga surganlar.
Fransuz olimi A. Fayol (1841 —1925) “ilmiy menejmentning otasi”
hisoblanadi. U birinchi bo‘lib menejment fanining to‘liq nazariyasini
yaratdi. Amerikalik olim G. Emerson A. Fayol g‘oyalarining izdoshi edi.
Iqtisodiyotda mashhur «mehnat unumdorligining 12 tamoyili”ni
ta’riflash ular tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlarning cho‘qqisi
bo‘lgan edi. Bu tadqiqotlarning markazida maqsadlarni aniq qo‘yish
20
(boshqarishning ilk negizi): sog‘lom fikrlash, o‘z xatolarini tan olish va
ularning sabablarini izlash edi.
Boshqarishni
takomillashtirish
maqsadida
unga
malakali
mutaxassislarni jalb etish bilimdonlik bilan beriladigan maslahatlardan
foydalanish faoliyatni aniq tartibga solish, nazorat qilish, o‘z vaqtida
rag‘batlantirish bilan ta’minlanadigan intizom: xodimlarga adolatli
munosabatda bo‘lish; tez, ishonchli, to‘liq va doimiy hisob yuritish
kabilar G.Emerson g‘oyalarining mag‘zini tashkil etadi.
Mehnat va ishlab chiqarishni tashkil qilishni takomillashtirishning
yana bir yo‘nalishi G. Fordning (1863—1947) nomi bilan atalgan
fordizm bo‘lgan edi. Bu tizim AQSHda Birinchi jahon urushi yillarida
yuzaga kelgan va tashkilotchilik nazariyasining izchil davom ettirilishi
va rivojlantirilishi bo‘lgan edi. G. Ford "Mening hayotim — mening
yutuqlarim» kitobini yozib, unda o‘z tizimining asosiy tamoyillarini
bayon etgan edi. Fordizmning mohiyati ishlab chiqarishning uzluksizlik
usullari, bir xillashtirilgan mashinalar va asboblar, andozali uzellarni
qo‘llanishi, ishni mumkin qadar bir qolipga va majburiy maromga solish
konveyer), haddan ziyod darajada mehnatni taqsimlash, asosiy ishlarni
yordamchi ishlardan ajratishdan iborat edi. Ford Teylor tomonidan
ta’riflangan ilmiy boshqarish tamoyillarini mehnatni ko‘proq
intensivlashtnrishdan iborat o‘sha maqsadning o‘zini qo‘ygan holda
mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish
sharoitlariga tatbiqan rivojlantirdi. Ford tomonidan ishlab chiqilgan
mehnat va ishlab chiqarishni tashkil qilish tamoyillaridan ko‘plab
mamlakatlarning sanoatida keng foydalanilmoqda.
F. Teylor zamonasida endigina tetapoya qilgan mehnat to‘g‘risidagi
fan hozirgi vaqtta kelib, katta o‘zgarishlarni boshidan kechirdi. Chet
ellik mutaxassislar hal etayotgan masalalar doirasi nihoyatda keng.
Mehnatni tashkil qilish va me’yorlashni mehnat sharoitlarini
takomillashtirish, xodimni kasb malakasiga qarab tanlab olish usullarini
mukammallashtirish, ergonomika masalalari, mehnatni tashkil qilishda
psihologik va sotsiologik usullarni qo‘llash, ilmiy boshqarish usullarini
ishlab chiqish, mehnatni insoniylashtirish masalalari shular jumlasiga
kiradi.
Mehnatning yangi usullari va metodlarini ishlab chiqish va joriy
etish muammolari avvalgidek chet ellik ixtirochi va olimlarning diqqat
markazida turibdi. Mehnatni me’yorlashtirish va unda texnikaviy
vositalar xazinasi nihoyat darajada boyidi. Mehnatdagi hatti-
xarakatlarga vaqt sarflarining oldindan belgilangan me’yorlariga
21
asoslangan mikroelementli me’yorlash tizimlari keng yoyildi. Mehnatni
me’yorlash sohasi ishchi va xizmatchilar faoliyatinigina emas, balki
mehnat jarayonining ba’zi aqliy elementlarini ham o‘z tarkibiga
olmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda xodimni kasb malakasiga qarab tanlab
olish usuli ancha keng tarqalgan, bunda ishga yollanuvchi bir qator turli
sinovlardan o‘tkaziladi, shu yo‘l bilan uning o‘zi da’vo qilayotgan ishga
moyilligi va qobiliyati aniqlab olinadi. Mehnat to‘g‘risidagi chet el fani
xodimni
kasb
malakasiga
qarab
tanlab
olishni
mehnatni
oqilonalashtirishning eng muhim vositalari sirasiga kiritadi, chunki
bunday tanlab olish jiddiy iqtisodiy naf keltiradi va bu bilan mehnat
unumdorligi ortadi, mahsulot sifati yaxshilanadi, ishchi kuchining
ko‘nimsizligi kamayadi, o‘qitish sarf-xarajatlari qisqaradi. Xodimning
shaxsiy sifatlariga kasb tomonidan qo‘yiladigan talablarni aniqlash va
professiogrammalar tuzish xodimni kasb malakasiga qarab tanlab olishni
amalga oshirishning zaruriy shartidir. Masalan. AQSH korxonalarida
turli kasblarga to‘g‘ri keladigan 4 mingta professiogrammadan
foydalaniladi. Ularda olti omil: tayyorlanish vaqti, qobiliyat, asabiy
zo‘riqish tabiati, mayllar, jismoniy kuch-harakat, mehnat sharoitlari
hisobga olingan. Qo‘shimcha ravishda har bir omil murakkablik
darajasiga yoki turiga qarab bo‘linadi.
Chet elda ergonomika fani va amaliyotiga katta ahamiyat
berilmoqda. «Ergonomika» atamasi (grekcha ergon — ish. nomos —
qonun) mazmunini berib, uning mohiyati yangi mashina yaratilayottanda
shunchaki mashinaning o‘zi hakida emas, balki inson — mashina —
ishlab chiqarish muxiti tizimi sifatida qarashdan iborat. Bunday
yondashish texnikaviy fanlarni inson va uning mehnat faoliyatn
o‘rtasidagi mutanosib aloqalar uchun netiz bo‘lib hizmat qildi. Shunday
qilib, ularning oralig‘ida yangi kompleks fan — ergonomika fani
bunyodga keldi. Turli mamlakatlarda u turli nom oldi, masalan, Amerika
Qo’shma
Shtatlarida
“inson
injeneriyasi”,
Germaniyada
“antropotexnika” nomini oldi. Hamdo‘stlik mamlakatlarida, xususan,
O‘zbekistonda ham «ergonomika» inglizcha atama qabul qilindi.
Ergonomika sanoatdagi inson faoliyatining samaradorligi uchun javob
beradigan mutaxassislarni zaruriy ma’lumotlar bilan ta’minlashi lozim
bo‘lgan oraliq fan deb qaraladi.
Chet ellik mutaxassislar yangi psihologik va psixosotsiologik
usullarni ishlab chiqish va joriy etishga katta e’tibor bermoqdalar. F.
Teylorning takliflari cheklanganligi, inson omiliga yetarlicha e’tibor
22
berilmaganligi uchun tanqid qilib kelindi, chunki u mehnatning
intensivligi nihoyat darajada oshirish yo‘li bilan yuqori natijalarga
erishilishini ko‘zlagan edi. Teylorning “cheklangan va tor injenerlik”
usullariga qarama-qarshi tadbirkorlar bilan ishchilar o‘rtasidagi
ziddiyatlarni bartaraf etish vositasi sifatidagi “insoniy munosabatlar”
nazariyasi (asoschisi — E.Meyo) yuzaga keldi. G. Fordning o‘ziyoq
agar ishlab chiqarishda odamlarning munosabatlari muammosini hal
qilishning uddasidan chiqilsa, yaqin kelajakda ishlab chiqarish
chiqimlarini kamaytirishda yalpi ishlab chiqarishni rivojlantirish yo‘li
bilan erishilganidek siljishga erishish mumkin bo‘ladi, deb ta’kidlagan
edi. “Insoniy munosabatlar” nazariyasining tarafdorlari ishchilarga
insoniy munosabatda bo‘lishni, shaxsni hurmatlashni targ‘ib qiladilar.
Ularning fikricha, bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
vositasidir. Ishchining his-tuyg‘ulari. Uning kayfiyati, e’tiqodlari,
jismoniy holati maxsus tadqiqotlar mavzusi bo‘lib qolmoqda. Mazkur
doktrina Amerika Qo‘shma Shtatlari va boshqa mamlakatlarda
nihoyatda keng tarqaldi.
XX asrning 70-yillar oxirida chet ellik nazariyotchilar “mehnatni
insoniylashtirish” doktrinasini oldinga surdilar. Uning xususiyatlari
shundan iboratki, taklif qilinadigan yangiliklar yordamida an’anaviy
usullarning rivojlantirilishimas, aksincha, an’anaviy usullar o‘ziga xos
yo‘sinda taftish qilinib, tubdan qayta ko‘rib chiqilgan. Mazkur
nazariyaning
tarafdorlari
shuni
qayd
etadilarki,
kiritiladigan
yangiliklarning maqsadi qulayroq mehnat sharoitlarini yaratish, uni
insoniylashtirishdan
iborat
bo‘lib,
bunda
insoniylashtirish
har
tomonlamalilik va tizimlilik tabiatiga egadir. Yangiliklar mehnatni
tashkil qilishning qandaydir bir tomoniga taalluqli bo‘lib qolmasdan,
mehnat bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar butun majmuini: bajariladigan
funksiyalarning mazmunini, ishlab chiqarish - mehnat jarayonini tashkil
qilishni, ishchilarning ular mehnatini tashkil etish xususida qarorlar
qabul
qilishda
qatnashishlarini,
kasb
tayyorgarlik
va
qayta
tayyorgarlikni,
uskunalar,
ish
o‘rinlarining jonlantirilishi va
jihozlanishiga qo‘yiladigan ergonomik talablarni, mehnat sharoitlari va
ishlab chiqarish muhitining holatini qamraydi.
Hozirgi vaqtda “Mehnat xayotining sifati” nazariyasi keng
tarqalgan. Tegishli atama o‘ttan asrning 20-yillaridan e’tiboran
ko‘llanilgan, mehnat xayotining sifatiga nazariy yondashishlar esa,
asosan, 60—70-yillarda shakllangan. Shaxsning ijodiy tabiatini
tushunishga umuminsoniy yondashuv, mehnatni insoniylashtirish,
23
insonning aqliy va jismoniy rivojlanishi, uning ijtimoiy jihatdan
mamnunligi mazkur nazariyaning negizidir.
| 