24
INTERNETDA OʻZBEK VA INGLIZ TILLARIDAGI
MULOQOTNING KONSEPTUAL METAFORASINI
O‘RGANISH VA KORPUS YARATISH
M.Rahimbayeva (UrDU Axborot texnologiyasi kafedrasi
dotsenti, f-m.f.n.), X.Abdullayeva, O.Sobirov
(UrDU Kompyuter lingvistikasi mutaxassisligi magistrantlari)
Bugungi kunga kelib, elektron aloqaning xususiyatlari, bizning fik-
rimizcha, yetarlicha chuqur o‘rganilmagan, bu, birinchi navbatda, inter-
net orqali vositachi aloqa sohasining so‘nggi rivojlanishi bilan bog‘liq.
Ko‘proq psixo yoki sotsiolingvistik yondashuv nuqtayi nazaridan elek-
tron aloqaning ma’lum turlari o‘rganiladi: chatlar, forumlar, tarmoq kon-
ferensiyalari. Nazariy ishlanmalar bir qator dissertatsiyalarda yoki aloha-
da maqolalarda, ko‘pincha, faqat elektron shaklda mavjud. Bugungi
kunda internet insoniyat bilgan eng ulkan ma’lumot manbai ekanligi,
shubhasiz, haqiqatdir. Ammo uning imkoniyatlari, ya’ni foydalanuvchi-
lar o‘rtasidagi uzoq va qisqa masofalardagi aloqaning samaradorligi, tez-
ligi va mavjudligi internetdan foydalanish imkoniyatini yanada oshiradi.
Inson lingvistik etnografik tomonlari umumiy ingliz va ozbek tilida-
gi metaforalarini solishtirganda, bir qator umumiylikka ega ekani aniq-
landi. Oldin metafora nima ekanini bilib olsak.
Metafora
‒ bu bir tushunchaning ma’nosini boshqasiga ko‘chirgan,
ikkalasi o‘rtasida o‘xshashlikni o‘rnatadigan adabiy figura. Ko‘chimlar-
ning metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi bir necha turlari bilan farq-
lanadi. Biz shu ko‘chimlarni ichidan metafora haqida gaplashamiz.
Metaforani, boshqacha qilib aytganda, matnni yanada jonli va hissi-
yotli qilish imkonini beruvchi adabiy texnika. Bu bir obyekt yoki hara-
katning xususiyatlarini boshqasiga o‘tkazishdan iborat. Metafora narsa
yoki tushunchalar o‘rtasidagi o‘xshashlik asosida nom (so‘z)ning ko‘-
chishidir. Masalan, qozonni qulog‘i birikmasidagi quloq so‘zining ma’-
nosi metaforik ma’no, chunki u odamning qulog‘iga o‘xshashligi asosi-
da yuzaga kelgan. Lekin ayni so‘zning bu ma’nosi tilda doimiy metafo-
raga aylangan, ya’ni turg‘unlashib, mazkur tushunchaning nomiga ay-
langan.
Metafora qanchalik yangi, kutilmagan bo‘lsa, shunchalik ifodali
bo‘ladi. Mohir so‘z ustalari o‘z asarlarida so‘zning metaforik ma’noda
qo‘llash orqali ifodali, obrazli nutqning go‘zal namunalarini yaratadilar.
Quyidagi misolda buni ko‘rish mumkin:
Manglayi tirishar zinapoyaning
25
Panjara kuylaydi misoli chiltor.
Terlab ketganini ko‘rsang oynani
Hamma narsa seni kutar intizor.
Zero, qo‘l tilladan, yurak kuymaydi, nervlar po‘latdan bo‘lmaydi.
Bu ta’riflarning barchasi majoziy ma‘noda qo‘llaniladi va biz bu misol-
lar nima haqida gapirayotganini juda yaxshi tushunamiz:
●oltin qo‘llar ‒ ular qilgan hamma narsa yaxshi bo‘ladi, demak, u
qimmatli;
●olovli yurak ‒ sevishga, kuchli his-tuyg‘ularni boshdan
kechirishga qodir;
●po‘lat nervlari, hatto ekstremal sharoitlarda ham xotirjamlik va eh-
tiyotkorlik.
Metaforalar tilimizni boyitadi. Ko‘pchilik esa ularni o‘zlari bilma-
gan holda nutqda ishlatishadi. Masalan, turli hayvonlarning fazilatlari
odamlarga tegishli bo‘lganda, inson haqida “sherga o‘xshaydi” deganda,
uning jasorati nazarda tutiladi. Biz “ayiq”ni eslaganimizda, bu yerda, eh-
timol, o‘lchamlar haqida gapiramiz. Xo‘sh, “eshak”, “qo‘chqor”, hatto
“tovuq” ahmoqlikni juda aniq tavsiflaydi.
Tanish maqollarda juda ko‘p metafora mavjud:
●“suvlar chuqur oqadi”;
●“har bir barrelda vilka bor”;
●“Mening kulbam chetida”.
Aytgancha, olimlar metafora miyaning ijodiy qismini faollashtirishi-
ni uzoq vaqtdan beri isbotlagan. Nutqida bunday usullarni qo‘llagan ki-
shi esa tinglashga ko‘proq moyil bo‘ladi. https://ktonanovenkogo.ru/
voprosy-i-otvety/metafora-chto-ehto-takoe-primery.html
O‘zbek va ingliz tillarida internet makonida qo‘llanilishini ifodalov-
chi metaforalarni taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, insonning internet ma-
konidagi turli muloqotlarining (chatlar va ularning turlari (IRC, veb-
chatlar, Skypecast va boshqalar), konferensiyalar, ICQ, tematik forum-
lar, internet kundaliklari, onlayn jamoalar, ijtimoiy tarmoqlar va boshqa-
lar) metaforik belgilarida ko‘p narsa namoyon bo‘ldi. Metaforalarni so-
lishtirishning amaliy natijasi (shuningdek, ma’lumotlarni qayta ishlash
vositalaridan biri) nafaqat metaforalarning semantikasini aks ettiruvchi,
balki sinonimlar va ekvivalentlarni qidiradigan, shuningdek, metafora-
larni saralash imkonini beradigan elektron ikki tilli lug‘atni yaratish edi.
Adabiy tilning zamonaviy lug‘atlari hamda badiiy-publitsistik matnlar
tanlovi asosida yaratilgan lug‘at zamonaviy leksikologiyaning dolzarb
26
muammolari, metaforik modellar tipologiyasi, nazariy va amaliy leksi-
kografiyaning dolzarb masalalarini hal etishda ham, til saviyasini oshi-
rishda ham qo‘l keladi.
Lug‘atning umumiy xususiyatlari. “Inson internet makonida qo‘l-
laniladigan metaforalarning ikki tilli lug‘ati” – internet makonida qo‘lla-
niladigan metaforalar solishtirilib, ikki tildagi lug‘at yaratildi. O‘zbek
elektron ikki tilli metafora lug‘atida internet makonidan foydalanuvchi
har bir insonning ichki dunyosi metaforalarini tahlil qilish va tizimlash-
tirish natijalarini aks ettiruvchi elektron resurs.
Elektron lug‘at tarkibi quyidagilardan tashkil topgan:
●foydalanuvchiga yo‘riqnoma;
●lug‘atning qisqacha izohi;
●test tizimidagi topshiriqlar;
●lug‘atning MB (ma’lumotlar bazasi), ya’ni elektron lug‘at;
●qidiruv maydonchasi;
●qidiruv tugmachasi.
Bu ma’lumotlar bazasi har bir foydalanuvchiga juda keng miqyos-
dagi imkoniyatlarni yaratib beradi. Undan metaforalar ro‘yxatini ko‘rish
hamda ko‘chirish imkoniyati mavjud. O‘zbek tilidagi metaforalar ingliz
tilida ham ishlatiladigan bo‘lsa, tarjimasi bilan, ishlatilmasa, faqatgina
izohi bilan chiqadi va aksincha, ingliz tilidagi metaforalar o‘zbek tilida
ham ishlatiladigan bo‘lsa, tarjimasi bilan, ishlatilmasa, faqatgina izohi
bilan chiqadi.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi shundaki, yuqorida aytib o‘tgani-
mizdek, metaforalar ko‘chirmalardan tashkil topgan. Bundan ko‘rinadi-
ki, o‘zbek tilidagi metaforani online tarjima qilmoqchi bo‘lsak, umu-
man, ma‘noga ega bo‘lmagan gapni chiqarib beradi va aksincha, ingliz
tilida biror-bir metaforani tarjima qilmoqchi bo‘lsak ham, xuddi shunday
bo‘ladi. Bu muammolarni bartaraf qilish maqsadida ushbu elektron lu-
g‘at yaratilmoqda. Elektron lug‘atda o‘zbek va ingliz tilidagi metaforalar
alfavit tartibida joylashtirilgan. Biror-bir metaforani qidiruv maydoncha-
siga yozib, qidiruv tugmachasini bosganimizdan keyin, shu yozilgan me-
tafora bilan bog‘liq bo‘lgan bazadagi barcha metaforalarni chiqarib be-
radi.
Elektron lug‘atning asosiy reestri 1285 metafora, 632 o‘zbek meta-
fora (490 odatiy va 142 potensial lingvistik metafora) va 653 ingliz me-
tafora (548 va 105 mos ravishda) iborat.
27
Ma’lumotlarni tizimlashtirish uchun Microsoft Office Access 2003
DBMSda ma’lumotlar bazasi yaratilgan bo‘lib, u lug‘atning vazifalariga
mos keladi va uni deyarli har bir shaxsiy kompyuter foydalanuvchisiga
taqdim etadi. Bu esa qo‘shimcha dasturlarni o‘rnatish zaruratini yo‘q qi-
ladi. Hozirda lug‘at uchun faqat ozbekcha interfeys ishlab chiqilgan, am-
mo tez orada inglizcha interfeys yaratish, shuningdek, rus tilidan meta-
foralarni qo‘shish rejalashtirilgan. Bu esa ushbu resurs doirasini sezilarli
darajada kengaytiradi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu elektron lug‘at foydalanuvchilarning
o‘zbek va ingliz tilidagi metafora lug‘ati vositalarni to‘liq aks ettirishga
imkon beradi. Ichki dunyoning metaforik tasviri o‘zbek va ingliz tillari-
da shaxs, sinonim va ekvivalent munosabatlarni aniqlash, shuningdek,
saralash va qidirish foydalanuvchi so‘roviga ko‘ra metaforalar kelib chi-
qadi. Bazada ro‘yxatdan birma-bir kerakli ibora yoki so‘z birikmalarini
tizim yuqorisida joylashgan qiduruv bo‘limiga kerakli ibora yoki so‘z
birikmasini yozish orqali o‘zbek va ingliz tillaridagi ibora yoki so‘z bi-
rikmasi ma’nolari bilan birgalikda kelib chiqadi.
| 