Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti

28 
Ishning borishi. 1. So‘z tuzilishi. So‘zlar lug‘aviy ma’no anglati-
shiga ko‘ra, quyidagicha turkumlanadi. So‘z turkmlari. 
1. Mustaqil so‘z turkmlari: fe’l, ot, sifat, son, ravish, olmosh. 
2. Yordamchi so‘z turkumlari: bog‘lovchi, ko‘makchi, yuklama. 
3. Oraliq so‘z turkumlari: modal, undov, taqlid. 
O‘zbek tili turkiy tillar oilasiga kirganligi bois o‘zbek tilidagi so‘zlar 
asos (yetakchi morfema) va qo‘shimcha (ko‘makchi morfema)larga bo‘-
linadi
2
va soz yasalashi qat’iy morfologik tartib asosida bo‘ladi, so‘z 
asosini qo‘shimchalardan ajratib olish uchun CHHMni qurish imkonini 
beradi. O‘zbek tilida qo‘shimchalar gap tarkibida alohida kelmaydi, asos 
esa qo‘shimchalar qo‘shilishi natjasida turli xil shakl va ma’nolarni 
shakllantiruvchi so‘z bo‘lib qo‘llaniladi. Ya’ni, gapda ishtirok etgan bi-
ror so‘z asosiga turli xil qo‘shimchalar qo‘shilishi natijasida bu so‘z yan-
gi ma’no, qo‘shimcha ma’no hosil qilishi mumkin yoki gapda so‘zlarni 
bir-biriga bog‘lash uchun qo‘shimchalar qo‘shiladi. 
♦oq – oqla (yangi ma’no); 
♦gul – gullar (qo‘shimcha ma’no); 
♦Daftarga yoz (gapda so‘zlarni bog‘lash). 
So‘zning asosiy ma’nosini ifodalab, mustaqil qo‘llana oladigan
qismi asos deyiladi. Mustaqil qo‘llana olmaydigan, asosga qo‘shilib, un-
ga yangi yoki qo‘shimcha ma’no yuklaydigan, shuningdek, so‘zlarni
bog‘lashga xizmat qiladigan qismiga qo‘shimcha deyiladi. Qo‘shimcha-
lar ikki xil bo‘ladi. So‘z yasovchi qo‘shimchalar va shakl yasovchi qo‘-
shimchalar. 
Qo‘shimchalar asosga qo‘shilib keladi, bunda qo‘shimchalar qo‘shi-
lishiga ko‘ra, uch xil vazifani bajaradi. So‘z yasovchi qo‘shimchalar 
asosga qo‘shilib, asosning yangi lug‘aviy ma’nosini hosil qiladi, lug‘a-
viy shakl yasovchi qo‘shimchalar asosga qo‘shilib qo‘shimcha lug‘aviy 
ma’nosini hosil qiladi, sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalar so‘zlarni 
gapda bir-biriga bog‘laydi.
Qo‘shimchalar tuzilishiga ko‘ra, 2 xil bo‘ladi: 1) sodda qo‘shimcha-
lar; 2) murakkab qo‘shimchalar.
Sodda qo‘shimchalarning tarkibi bitta qo‘shimchadan iborat bo‘ladi. 
Murakkab qo‘shimchalarning tarkibi kamida ikkita qo‘shimchadan ibo-
rat bo‘ladi: ov – chi – lik; dehqon – chilik. 
So‘zlarni morfemalarga ajratganda asos negizga ma’no jihatdan 
mos tushishi kerak: 
Elak = ela+k to‘g‘ri 

29 
Qishloq = qish+la+q noto‘g‘ri 

Download 1.94 Mb.