30
3-jadval
Fe’lning sintaktik shakl yasovchi qo‘shimchalari
3. Qo‘shimchalaring ketma-ket kelishi va fe’l so‘z turkumida
so‘z yasalishi.
2,3
Bu algaritm bizga o‘zbek tili fe’l so‘z
turkimining qoidalarga asos-
langan qo‘shimchalarini qirqish imkonini beradi va lemmatizer algaritmi
sifatida foydalanish mumkin. Ushbu lemmatizer algaritmi asosida das-
turlash tillari (Python, R) orqali dastur tizish keyingi
maqolada maqsad
qilindi.
A
dabiyotlar:
1. Azamatjon Rahimov. Kompyuter lingvistikasi asoslari. “Aka-demnashr”,
2011.
2. M.Hamrayev, D.Muhammedova, D.Shodmonqulova, X.G‘ulo-mova,
Sh.Yo‘ldosheva. Ona tili. Toshkent, “Iqtisod-Moliya”, 2007.
3. Orzigul Hamroyeva. Ona tili. Maruzalar to‘plami. “Akadem-nashr”, 2021.
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Finite-state_machine
O‘ZBEK TILIDA SODDA GAP STRUKTURALAR ELEKTRON
BAZASINI ISHLAB CHIQISH
N.Jurayeva (CHDPI Informatika va axborot texnologiyalari kafedrasi
dotsenti, t.f.n.),
A.Atayeva (UrDU Kompyuter lingvistikasi mutaxassisligi magistranti)
Ma’lumki, XXI asr
kompyuter texnologiyalari, fan va texnikaning
jadal taraqqiyot asri sanaladi. XXI asr boshiga kelib, “Elektron ta’lim”,
“Elektron boshqaruv”, “Ochiq ta’lim”, “Masofaviy ta’lim”, “Axborot-
lashgan ta’lim” kabi tushunchalar hayotimizga kirib keldi va kundan
kun singib bormoqda.
Bundan ko‘rinadiki, ma’lumotlarni elektron shaklga o‘tishga bo‘l-
gan ehtiyoj kundan kunga ortib bormoqda. Elektron shaklga o‘tilgan
ma’lumotlar ustida amal bajarish, ularni o‘zgartirish va qayta
ishlash an-
cha osonlashadi. Ma’lumotlar ustida amallar bajarish uchun vosita kom-
pyuter hisoblanadi. Undan foydalangan holda, ko‘p imkoniyatlarga ega
bo‘lamiz, shu bilan birga, bajariladigan ishlar birmuncha osonlashadi,
tezlashadi,
umuman olganda, effektivligi oshadi. Darsliklar, ma’ruza
matnlari, fanga oid bo‘lgan ilmiy adabiyotlar, ilmiy maqola kabilar elek-
31
tronlashgan variantlarining ishlab chiqilishi, resurslarni bir necha baro-
bar arzonlashishiga, katta auditoriyaga tezkor tarqalishiga erishildi.
Ma’lumotlar esa, albatta, so‘zlardan, gaplardan iborat bo‘ladi, ya’ni, ilm
berishning va uni o‘rganishning eng asosiy quroli bu tildir.
Hozirgi vaqtda bir tildan ikkinchi tilga tezkor va eng kam xarjlar bi-
lan o‘girish muammosiga katta e’tibor qaratilgan. Katta hajmdagi ma’lu-
motlar ustida qisqa vaqt ichida ishlashda hamda
bu ishni avtomatlashgan
holda bajarishda tilni kompyuter tushunadigan shaklga keltirish lozim.
Tilning negizi gaplar bilandir, har bir tilda gaplarning tuzilishi turlicha,
ba’zi tillarda gapning tuzilishi aniq qonun-qoidalar asosiga quriladi. Ba’-
zilarida esa aniq qonun qoidalarning o‘zi mavjud emas.
Gapni kompyuter tushunadigan shaklga keltirish uchun, uning xusu-
siyatlarini va strukturasini
kengroq qamrab olish maqsadida, gapning
barcha xususiyatlarini o‘rganadigan kategoriyalarni bir vaqtning o‘zida
semantik va shakliy tomonlarini hisobga oluvchi qoidalarni batafsil o‘r-
ganib chiqish lozim.
Respublikamizda bu yo‘nalishda ham bir necha ishlar olib borilgan.
Ilk ishlar O‘zbekiston Milliy universitetida A.Pulatov boshchiligida
2003-yil “Kompyuter lingvistikasi” laboratoriyasida olib borilgan.
“Kompyuter lingvistikasi” fanining maqsadi, tabiiy tillarning mate-
matik modellarini qurish, lingvistik muammolarni
hal qiluvchi kompyu-
ter dasturlarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan. Modellar asosida matn-
larni tahrirlash, kompyuter tarjimasi, kompyuter lug‘atlari, tillarni o‘rga-
tish hamda bilimlarni baholash bo‘yicha kompyuter dasturlarini ishlab
chiqish mumkin bo‘ladi.
Til qoidalarining matematik modelini qurishda
har xil nazariyalar-
dan foydalanish mumkin. Shulardan biri matematik mantiqning formal
va aksiomatik nazariyasi. Gap strukturalari mantiq elementlari asosida
ifodalanadi. Formal grammatika gapning struktural qismiga qaratilgan
bo‘lib, gap konstruksiyalar gap shakllari asosida quriladi. Gapni o‘rga-
nishning bir nechta kategoriyalari mavjud. Shu kategoriyalarni
qisqacha
o‘rganib chiqaylik.
