NEMIS TILI DARSLARIDA INTERAKTIV MULTIMEDIA

93 
yangi usullari bo‘lajak mutaxassisni tayyorlashga yangicha yondashuv-
larni izlashni taqozo etmoqda. Bugungi kunda chet tilini o‘rganish muta-
xassisning kasbiy tayyorgarligining muhim va majburiy qismidir.
Hozirda mamlakatimiz oliy ta’lim tizimi oldida turgan muhim vazi-
fa talabalarning bilim olish samaradorligini oshirishdan iborat. Innovat-
sion multimedia texnologiyalarini bilmasdan turib, axborot makonida 
harakatlanish, axborotga egalik qilish va undan foydalanish hamda za-
monaviy birinchi darajali mutaxassis bo‘lish mumkin emas. Oliy ta’lim 
muassasalarining o‘quv jarayoniga multimedia texnologiyalarini joriy 
etish bilim sifatini oshirish, motivatsion jihatni va shu asosda talabalar-
ning kasbiy mahoratini va kognitiv fikrlashini oshirishga yordam beradi. 
Taʼlimdagi zamonaviy innovatsion texnologiyalar, avvalo, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari boʻlib, ular kompyuter yordamida taʼ-
limdan 
foydalanish bilan uzviy bogʻliqdir. 
Kompyuter texnologiyalari o‘quv materiali bo‘lmasa-da, o‘quvchi-
lar uchun rag‘batlantiruvchi manba hisoblanadi va o‘quv jarayonida foy-
dalanish mumkin bo‘lgan haqiqiy matnlar bilan onlayn ishlash imkoni-
yatini beradi. 
Haqiqiy materialni ko‘rish, o‘qish, tinglash va keyin ona tilida so‘z-
lashuvchilar bilan muloqot qilish mustaqil ijodiy va tanqidiy fikrlashni 
yaratadi. Bernd Ryuschoff virtual makonga sho‘ng‘zish tinglovchilar-
ning ijtimoiy-madaniy, kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirish-
ning juda samarali vositasi deb hisoblaydi. Albatta, bu virtual makon 
boshqa kompyuter texnologiyalari qatori internetdir.
1
Jamiyatning globallashuvi va kompyuterlashuvi davrida chet tili ax-
borot faoliyatini amalga oshirish vositasidir. Chet tili texnik ma’lumot-
larning chet el manbalaridan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanish orqali tanlan-
gan fanni yaxshiroq o‘zlashtirishga va talabalarning dunyoqarashini ke-
ngaytirishga yordam beradi, chunki “tashqi dunyo bilan aloqa yangi 
ma’lumotlar olishning muhim omilidir”. Bularning barchasi chet el in-
formatsion ekspertizasini shakllantirishni talab qiladi. Chet tilini o‘rga-
nayotganda uni oliy ta’lim va aspiranturada madaniyatlararo aloqa vosi-
tasi sifatida, ta’lim va kasbiy maqsadlarga erishish va kasbiy o‘zini-o‘zi 
tarbiyalash vositasi sifatida o‘zlashtirish kerak.
O‘zbekiston universitetlarida chet tilini o‘qitishda multimediadan 
foydalanish doimiy ravishda o‘sib bormoqda. Chet tillarni o‘qitishda 
1
Astleitner Hermann. Lernen in Informationsnetzen: theoretische Aspekte und empirische Analysen des Umgangs 
mit neuen Informationstechnologien aus erziehungswissenschaftlicher Perspektive, Frankfurt u.a.: Lang 1997 
Unterrichtswissenschaft 25 (1997) 3, p. 241–256. 

94 
kompyuterlardan foydalanish istiqbolli yo‘nalish sifatida maydonga 
chiqmoqda. 
O‘quv faoliyatini nazorat qilishning yozma test, og‘zaki so‘rov, dik-
tant, insho, tarjima va imtihon kabi an’anaviy shakllari yetarli, aniq va 
tezkor emas. Chet tillarini kompyuterlar yordamida o‘rgatish o‘quvchi-
larning o‘quv faoliyatini yuqori aniqlik va xolislik bilan kuzatib borish, 
shu bilan birga doimiy fikr-mulohazalarni bildirish imkonini beradi. Au-
diovizual formatdan foydalanadigan yangi multimedia an’anaviy dars-
liklar qila olmaydigan imkoniyatlarni taqdim etadi. Bernd Ryuschoff-
ning fikricha, yangi kompyuter texnologiyalari elektron kompyuterni sa-
marali o‘qitish vositasiga aylantirish imkonini beradi, bunda o‘quv jara-
yonining barcha jihatlari: metodologiyadan tortib, taqdimotgacha mo-
dellashtiriladi. 
Ushbu vositalarning mavjudligi o‘qituvchilarga o‘quv jarayonini ya-
nada jonli va samarali olib borishga yordam berib, faol va kommunika-
tiv muhitni yaratish imkonini tug‘diradi. Shunday qilib, talabaning kom-
pyuter bilan o‘zaro aloqasi o‘quvchi uchun cheksiz imkoniyatlarni ocha-
digan ko‘p qirrali faoliyatga aylanadi. 
Chet tillarini kompyuter yordamida o‘rganish amaliy mashg‘ulotlar-
ning istalgan bosqichida multimedia vositalarining istalgan turini qo‘l-
lash imkoniyati, o‘quv materialini o‘quvchilar uchun yaxshiroq idrok qi-
lish va eslab qolish oson bo‘lgan tarzda yetkazib berish, o‘quv vaqtidan 
tejamkor foydalanish, ta’limni individuallashtirish, o‘rganish chuqurligi 
va ketma-ketligini, ish tezligini aniqlash, talabalarning individual o‘quv 
faoliyati to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni to‘plash va qayta ishlash, 
ta’limni boyitish va rag‘batlantirish uchun turli xil audiovizual o‘qitish 
vositalaridan foydalanish, materialning vizual va dinamik taqdimoti, xa-
tolarni tahlil qilish asosida o‘qitish ketma-ketligini bosqichlarga bo‘lish, 
mavjud o‘quv materiallarini kompyuter yordamida o‘qitish muhitiga 
moslashtirish, qulay o‘quv muhitni yaratish, eksperimental tadqiqotlarni 
joriy etish, talabalar uchun o‘quv faoliyatini faollashtirish, o‘rganishni 
faollashtirish va motivatsiyani oshirish, talabalarning o‘zini-o‘zi bahola-
shini shakllantirish va mustaqil ishlash uchun sharoit yaratish, talabalar-
ning til ko‘nikmalarini shakllantirish kabi bir qator afzalliklarni beradi.
Kompyuter yordamida ta’lim shaklining barcha sanab o‘tilgan afzallik-
lari til o‘qitishning asosiy vazifasini hal qilishga yordam beradi. 
O‘quv jarayonida hamda bilim va ko‘nikmalarni o‘rgatishda o‘quv-
chilarni yangi til materiallari va yangi modellar bilan tanishtirish uchun 

95 
zamonaviy kompyuter texnikasidan keng foydalanish mumkin. Ularning 
yordami bilan talabalar imloni tekshirish, leksik materialni o‘rganish, 
audiomatnni yaxshiroq tushunish, o‘qish texnologiyasini rivojlantirish, 
grammatikani, to‘g‘ri talaffuzni o‘rganish kabi o‘quv mashg‘ulotlarini 
o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Kompyuter kommunikativ faoli-
yat shartlarini turli xil vaziyatli o‘quv mashqlarida amalga oshirish im-
konini beradi.
Hermann Astleitner kompyuter yordamida chet tilini o‘qitishning 
bir necha bosqichlarini aniqlaydi. Birinchi bosqich o‘qitish va amaliyot-
ga asoslanadi, bunda kompyuter o‘qituvchi rolini o‘ynaydi (ko‘rsatmalar 
berish, baholash). Bu bosqichdagi mashg‘ulotlar, asosan, grammatik va 
leksik materialni o‘zlashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Ushbu usulning 
kamchiligi shundaki, hech qanday haqiqiy aloqa mavjud emas.
Ikkinchi bosqich kommunikativ ta’lim usulini ishlab chiqish bilan 
bog‘liq bo‘lib, tildan foydalanish, grammatikani bilvosita o‘rgatish, 
o‘quvchilarga o‘z bayonotlarini yaratish va talabalarning turli javoblari-
ga moslashuvchan javob berish uchun muhit yaratishga qaratilgan. Chet 
tillarini kompyuter yordamida o‘qitishga qaratilgan dasturiy ta’minotlar 
orasida til o‘yinlari, bosqichma-bosqich o‘qish va matnni qayta yaratish-
ni qayd etish mumkin. Bu bosqichda ham kompyuter axborot manbayi 
bo‘lib qolmoqda, ammo bu vazifalar orqali o‘quvchilar yaxshiroq nazo-
rat qilinadi. 
Kompyuterda til o‘qitishning kompleks yondashuvlari ikkita asosiy 
texnologik ishlanmalarga asoslanadi: multimedia va internet. 
Multimedia kompyuter dasturiy vositalari foydalanuvchiga vizual 
va eshitish ma’lumotlarini bir vaqtning o‘zida qabul qilish imkonini be-
radi. Multimedia, shuningdek, multimedia resurslarini bir-biriga bog‘-
laydigan va foydalanuvchilarga dastur doirasida o‘z yo‘lini tanlash im-
konini beruvchi gipermediani ham o‘z ichiga oladi. Multimedia yorda-
mida bosma matnlar, grafik tasvirlar, harakatlanuvchi videolar, statik fo-
tosuratlar va audioyozuvlarni birlashtirib, bu muloqotning “virtual mo-
qeligini” yaratish mumkin. Tasvirlar, tovushlar va matnlardan bir vaqtda 
foydalanish natijasida multimedia materiali va kompyuter tarmoqlaridan 
foydalanish o‘rganish vaqtini 3 barobarga qisqartirishi, xotirada saqla-
nish darajasini esa 30 
‒ 40 foizga oshirishi isbotlangan.
Chet tillarini o‘rganishning yana bir integral usuli bu internet bo‘lib, 
u talabalarga tinglash, o‘qish va yozish kabi ma’lumotlardan foydalanish 
imkonini beradi. Talabalar real vaqtda muloqot muhitida ishlashi yoki 

96 
xabarlarni yaratish va o‘z bilimini tekshirishi uchun sinov vositalarni 
tanlashi mumkin. Elektron pochta, Facebook, Whatsapp kabi ijtimoiy 
tarmoqlar talabalarga ona tilida so‘zlashuvchilar bilan muloqot qilish 
imkonini beradi va ular bilan muloqotni rag‘batlantiradi. So‘nggi yillar-
da elektron darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va daftarlardan tashqari, chet 
tilini o‘rganishda foydalanish mumkin bo‘lgan ko‘plab lug‘at va ensiklo-
pediyalar paydo bo‘ldi. 
Chet tillarini o‘rganishda multimedia vositalari g‘oyalar va tushun-
chalarni shakllantirishga imkon beradi va o‘quv quroli sifatida bevosita 
bilim manbalari, ma’lum ma’lumotlarning tashuvchisi bo‘lib, eng kam 
vaqt va kuch sarflagan holda maqsadga erishishni ta’minlaydi, o‘rganish 
uchun qulay sharoitlarni qo‘llab-quvvatlaydi, bilimlarning uzluksizligini 
ta’minlaydi, yangi ko‘nikmalar paydo qiladi, obyekt yoki hodisani bir 
qism va yaxlit holda ko‘rib chiqadi va ta’lim faoliyatining tashqi doimiy 
motivatsiyasini shakllantiradi. 
Shu asosda chet tilini o‘qitishda multimedia texnologiyalaridan foy-
dalanishga qo‘yiladigan eng muhim uslubiy va didaktik talablarni shakl-
lantirish mumkin. Bu esa talablarga o‘quv kompyuter dasturlari tuzilishi, 
ta’limning asosiy didaktik tamoyillariga rioya qilish, faollik, muloqot, 
individuallashtirish va intensivlashtirish, kompyuterning texnik va di-
daktik imkoniyatlaridan foydalangan holda, ranglar, grafikalar, animatsi-
ya, funksional shovqin va boshqalar, til o‘yinlaridan foydalanish, komp-
yuter mashg‘ulotlarini o‘tkazishda talabalar bilan uzluksiz har tomonla-
ma fikr almashishni tashkil etish, keng tarqalgan xatolarni bartaraf etish 
va oldini olishga e’tibor berish, kurs davomida talabalar faoliyatini aniq 
va mavjud baholashdan foydalanish, leksik va grammatik sharhlar, 
grammatik va fonetik ma’lumotnomalar, avtomatlashtirilgan lug‘atlar va 
aniq ko‘rsatmalardan foydalanish, o‘rganish samaradorligini oshirish ka-
bi vazifalar kiradi. 
Multimedia bilan ishlashda “turli xil texnologik muhitda” o‘zimizni 
ko‘rsatishimizga yordam beradigan ba’zi savollarni berishimiz kerak. 
Bizning maqsadimiz nima? Biz nimani va qanday qilib rejalashtiramiz, 
loyihalashtiramiz, amalga oshiramiz va nimani o‘rganamiz? Biz qanday 
kompyuter texnologiyalaridan foydalanamiz? Qachon qat’iy yoki mosla-
shuvchan jadval bo‘yicha dars davomida ularni to‘liq yoki qisman qo‘l-
laymiz? 
O‘qitishning yangi usullari va yangi axborot texnologiyalari o‘qi-
tuvchilardan yuqori darajadagi tayyorgarlikni va axborot texnologiyala-

97 
rining turli yutuqlarini o‘quv jarayonida qo‘llashga tayyorligini talab qi-
ladi. O‘qituvchilar axborot texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha o‘z 
bilim va ko‘nikmalarini takomillashtirmasdan va kengaytirmasdan turib, 
o‘z o‘quvchilaridan ortda qolishi, shu orqali o‘qituvchining obro‘-e’ti-
borini yo‘qotishi mumkinligini bilishi kerak.
Zamonaviy o‘qituvchi g‘oyalar yaratuvchisi, tashkilotchisi bo‘lib, u 
an’anaviy va eng yangi texnika va vositalarni birlashtirgan holda, rollar 
va o‘quv jarayonini belgilaydi. U talabalarni rag‘batlantirishi va o‘z fao-
liyatini shunday tashkil qilishi kerakki, ularda yangi narsalarni o‘rganish 
va kashf qilish istagi paydo bo‘lishi zarur. Chet tillarni o‘rganishni kom-
pyuterlashtirish allaqachon boshlangan va muvaffaqiyatli rivojlanmoq-
da. O‘qitishning yangi va an’anaviy uslublarini muvaffaqiyatli uyg‘un-
lashtirish, innovatsion tajribalarni o‘zlashtirish universitetlarda o‘quv ja-
rayonini faollashtirishga xizmat qilmoqda. 
Xulosa. Multimedia yordamida universitetda chet tillarini o‘rganish 
dasturi sezilarli darajada kengaytiriladi va diversifikatsiya qilinadi; tala-
balarni chet tillarini o‘rganishga qiziqadigan turli xil autentik material-
lardan (til materiali bilan kompyuter taqdimoti, maqolalar, axborot sayt-
lari materiallari, lug‘at bilan ishlash va hokazo) foydalanishni ta’minlay-
di; talabalarning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va ularga o‘z 
tezligida til ustida ishlash imkoniyatini beradi, individual ravishda o‘rga-
nish va chet tilini samarali o‘zlashtirishga yordam beradi. Multimedion 
texnologiyalar o‘qituvchi uchun ko‘plab yangi imkoniyatlarni taqdim 
etadi, chunki o‘qituvchi raqamli formatda ishlab chiqadigan hamma nar-
sa o‘quvchilarga darhol ochiq bo‘ladi. Materialni, shu jumladan, tovush 
va tasvirni dars vaqtida hech qanday qiyinchiliksiz talabalarga yetkazish 
mumkin. Haqiqiy (va boshqa) matnlar hech qanday muammosiz yaratili-
shi va boshqarilishi, hatto “eshitiladigan” holga keltirilishi mumkin. Bu 
nafaqat sinfda darslar uchun alohida afzalliklarga ega, balki mustaqil ta’-
lim uchun yangi imkoniyatlar eshiklarini ochadi. 

Download 1.94 Mb.